سبزوار؛ شهر شیعه پرور و انقلابی سربداران
گروه اجتماعی:مقابل میل خسروجرد در سبزوار بقعه متبرکه امامزادگان خسروجرد قرار دارد. در این بقعه متبرکه چهار امامزاده به نامهای سیدمحمدبن یحیی،امامزادگان سیدحسین بن محمد و سیدحسینبن زینالعابدین و امامزاده سیدابراهیم بن عبدالله (علیهم السلام)آرمیدهاند که برای پذیرایی از زائران امام رضاع) امکانات خوبی در این مکان تدارک دیده شدهاست.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، سبزوار که در مسیر ورودی استان خراسان رضوی قرار دارد همان بیهق قدیم، یکی از چهار شهر نخست شیعه نشین کشور، بستر قیام سربداران و شکل گیری نهضت و نظام شیعه و انقلابی سربداری است.
محدوده تقریبی شهرستان سبزوار در متون کهن اسلامی«بیهق» نامیده شده و مشتمل بر دو شهر به نام های «خسروگرد» و«سبزوار» بوده است که در ابتدا خسروگرد مرکز ولایت بیهق بود و از سدههای میانی این دوره جای خود را به قصبه سبزوار داد.
درباره وجه تسمیه سبزوار، مولف تاریخ بیهق این چنین توضیح می‌دهد «... و گفتهاند که سبزوار را ساسویهبن شاپورالمک بنا کرد و شاپور آن بود که نیشابور را بنا کرد سبزوار در اصل ساسویه آباد بوده است و گفتهاند ابن ساسویه، یزد خسرو بود که خسرو شیر، جوین و خسروآباد بیهق و خسروجرد را بنا کرد».
مورخ بزرگ قرن ششم هجری ـ قمری ابوالحسن علیبن زید بیهقی معروف به «ابن فندق» در معرفی شهر سبزوار این گونه ادامه می‌دهد: «سبزوار شهری بزرگ شد با انواع درختان میوهدار و سایه بخش، پس مردمان این را «سابزوار» یعنی «سازوار» نامیدند.
به استناد قرائن باستان شناسی محوطههای کهن این ناحیه به صورت زیستگاههای وسیع، حداقل هزاره سوم پیش از میلاد را در بر میگیرد و از طرفی نشانگر ارتباط فرهنگی ساکنان آن با اقوام متمدن در ایران مرکزی، سیستان و آسیای میانه است.
در ادوار تاریخی دور جوین و سبزوار جزو قلمرو پارتیان بوده و وجود آتشکده آذر برزین مهر اهمیت تاریخی و مذهبی این منطقه را در دوره ساسانی نشان می‌دهد.
سبزوار در دوران اسلامی شاهد حوادث و تهاجمات بیشماری بوده، مهمترین رویدادهای این ولایت حمله غزها در دوره غزنویان و سلجوقیان و پس از آن به سال 617 هجری ـ قمری یورش سپاهیان مغول به این ناحیه بود تا اینکه بیداد ایلخانان و دست نشاندگان آنها در اواخر سال 736 ه.ق موجب قیام سربداران شد.
شهرستان سبزوار پس از جدا شدن چهار بخش تابعه آن شامل جوین، جغتای، خوشاب و داورزن در سالهای اخیر، در حال حاضر دارای سه بخش مرکزی، ششتمد و روداب است که با توجه به قدمت و پیشینه چند هزار ساله خود آثار تاریخی زیادی را در خود جای داده است.
میل خسروجرد
مناره خسروگرد بر اساس کتیبه آن در سال 505 ه.ق بنا شده و به عنوان نمادی از معماری آن عصر قابل تامل است، تزیینات این بنای تاریخی شامل آجر نمای تراش و قالب زده در اشکال و فرمهای متعدد و متنوع است.
میل خسروجرد بلندترین سازه تاریخی خراسان است، این مناره قدیمی در فاصله حدود یک کیلومتری جنوب روستای خسروجرد و به فاصله پنج کیلومتری غرب شهر سبزوار، در کناره جاده سبزوار- تهران قرار دارد.
مناره خسروجرد(خسروگرد) از زیباترین منارههای تاریخی آغاز قرن ششم هجری ـ قمری معرفی شده که ارتفاع آن را 38 متر دانستهاند، به گفته برخی کارشناسان میراث فرهنگی این مناره، از بقایای مسجد جامع خسروجرد بوده که تیمور آن را خراب کرده و در موقع شورش افغانها آسیب زیادی دیده ولی نادرشاه به تعمیر آن همت گماشته است.
این مناره که از فاصله شش فرسخی دیده میشود در سابق برای جهتیابی، کرایه احشام و راهنمایی مسافران و نیز دیده بانی و نیز طبق احتمال برای اذان گفتن استفاده میشده است.
امامزادگان روستای خسروجرد
مقابل میل خسروجرد بقعه متبرکه امامزادگان خسروجرد قرار دارد در این بقعه متبرکه چهار امامزاده به نامهای سیدمحمدبن یحیی از نوادگان حضرت علی(ع)، امامزادگان سیدحسین بن محمد و سیدحسینبن زینالعابدین از نوادگان امام سجاد(ع) و امامزاده سیدابراهیمبن عبدالله از نوادگان امام موسیبن جعفر(ع) آرمیدهاند.
در این مکان زیارتی امکانات خوبی برای پذیرایی از زائران امام رضا(ع) تدارک دیده شده است.
مسجد پامنار
این بنای مذهبی کهن ترین مسجد شهر سبزوار است که در خیابان بیهق واقع شده و بنابر قول مشهور به سال 266 هجری قمری در زمان خلافت المتعمدبالله عباسی و به هنگام امارت امیر احمدبن عبد الله خجستانی در خراسان بنا شده، مسجد آدینه بیهق نیز در گذشته نامیده میشد و در سال 317 هجری قمری به وسیله امیر ابوالفضل زیاری بازسازی شد.
این مسجد در عهد امرای سربدارمسجد جامع سبزوار بود چرا که در زمانهای قدیم نماز جمعه و اعیاد در آن برگزار می شد. بنای امروزی مسجد با وسعت تقریبی 350 متر مربع مشتمل بر شبستان ستوندار و صحن ضلع جنوبی است که بخش الحاقی به این مسجد محسوب میشود؛ شهرت این بنا به پامنار به دلیل وجود مناره مجاور ایوان با ارتفاع بیش از 20 متراست.
«ابراهیم صهبا» شاعر معاصر در مورد منار این مسجد چنین سروده است:
به شهرهای دگر فخر اصفهان این است /که در زمین صفاهان منار میجنبد
ولی رقیب کنون گشته بهرشان پیدا/منار تازه که در سبزوار میجنبد
مسجد جامع
قدمت بنای مسجد جامع که به حدود نیمه دوم قرن هشتم هجری میرسد به دست خواجه علی موید، حاکم سربداری ساخته شده؛ این مسجد در ضلع جنوبی خیابان بیهق سبزوار، تقریبا مقابل امامزاده یحیی(ع) قرار گرفته مساحت مسجد حدود چهار هزار متر مربع است که دو هزار و 835 متر مربع زیر بنا و یک هزار و 165 متر مربع فضا و محوطه آن است.
این مسجد دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است که تغییر نکرده و اصالت خود را حفظ کرده، ایوان جنوبی از بناهای دیگر مسجد زیباتر و مهمتر است و دارای دو مناره آجری است، در ضلع غربی و شرقی محوطه دو شبستان و مسجد واقع شده، ایوان شمالی نیز آجری است و 14 متر ارتفاع دارد و دو مناره کوتاه و کوچک بر بالای آن دیده میشود که در راهرو چپ و راست این ایوان برای ورود و خروج استفاده میشود.
امامزاده یحیی(ع)
امامزاده یحیی(ع) معروفترین زیارتگاه مذهبی در سبزوار است که در مرکز این شهر، تقاطع خیابانهای بیهق و اسرار قرار گرفته، این بقعه متبرکه به احتمال قوی در قرن ششم هجری قمری ساخته شده و درآغاز بنایی ساده داشته با چهار غرفه که بعدها به آن ایوان، مناره و اتاق هایی اضافه کردهاند که داخل حرم با کاشی کاری، سنگ کاری، آینهکاری و گچ کاری تزئین شده است.
گنبد امامزاده چهارده متر بلندی دارد و ارتفاع منارههای طرف 29 متر است به علاوه دو مناره کوچک نیز در دو طرف گنبد و جود دارد ضریح حرم از جنس نقره است و همچنین در اطراف حرم عدهای از علمای ربانی و مومنان سبزوار دفن شدهاند.
بازارچه سبزوار
شهر سبزوار به دلیل تجاری بودن دارای بازارهای متعددی بوده که در حال حاضر فقط بازار سرپوش و حاج زمان باقی ماندهاند، این بازار در امتداد بازار حاج زمان بوده ولی به دلیل احداث خیابان بیهق این دو بازار از همدیگر فاصله گرفتهاند.
بازار سرپوش حدود 140 متر طول دارد و در مجموع 9 مسیر ورودی و خروجی دارد که چهار خروجی آن مربوط به خیابان اسرار و سه خروجی مربوط به سراهای دو در، پنبهایها و هاشمآبادی، یک خروجی به راسته قنادها و خروجی آخر که در واقع مسیر اصلی بازار است مربوط به خیابان بیهق میشود.
در حال حاضر بازار سر پوش حدود 85 حجره و مغازه دارد که بیشتر آنها به کار طلا فروشی و پارچه فروشی مشغول هستند.
بازار حاج زمان
این بنا که به «حاج زمان» معروف است به همراه سرای پشت بازار توسط حاج زمان ساخته و وقف شده بنای بازار حاج زمان در کنار آرامگاه امامزاده یحیی(ع) و روبروی بازار سرپوش سبزوار قرارگرفته است.
راسته بازار به وسیله طاق و چشمه پوشش داده شده و در انتهای راسته هشتی قرار گرفته که طاق گنبدی بزرگی دارد و در نهایت سرای حاج زمان قرار دارد که در واقع انبار حجرههای بازار است، این بنا متعلق به دوره قاجاریه و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
حمام قیصریه
حمام قیصریه یکی از چندین حمام قدیمی موجود در سبزوار است که در کنار راسته بازار قدیم قرار دارد این راسته اکنون تبدیل به خیابان بیهق شده است.
این بنا در مجاورت بناهایی چون مدرسه فخریه، سرای حقیران و محله کلاه فرنگی است و از چند سال پیش که عملکرد اصلی خود را از دست داد متروک شده بود تا اینکه مالکان بنا با همکاری میراث فرهنگی سبزوار قسمتی از بنا را احیا و تبدیل به سفره خانه سنتی قیصریه کردند، این بنا متعلق به دوره قاجاریه بوده و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
میدان کارگر مجموعه ای از آثار تاریخی سبزوار
میدان کارگر سبزوار میزبان یکی از زیباترین مجموعههای گردشگری و تاریخی است در این مجموعه آثاری از جمله آرامگاه اسرار، مدفن فیلسوف بزرگ مشرق زمین، حاج ملا هادی سبزواری، کاروانسرای تاریخی حاج فرامرز خان که اینک با تغییر کاربری به موزه مردم شناسی تغییر یافته، آرامگاه امین التجار مشهدی در جوار آرامگاه اسرار، آب انبار حاج کریم وآرامگاه بقراط، مدفن یکی از طبیبان حاذق سبزواری در عصر قاجاریه که دستی در عرفان و ادب فارسی نیز داشته مشاهده می شود.
آرامگاه حکیم حاج ملاهادی سبزواری
یکی از مزارهای نورانی وملکوتی در شهر سبزوار، مقبره حاج ملاهادی سبزواری متخلص به «اسرار» است.
این آرامگاه در ضلع جنوب غربی میدان کارگر واقع شده و بنای اولیه آن کمی پس از وفات حاج ملاهادی در سال 1289 هجری ـ قمری توسط «میرزا یوسف مستوفی الممالک» ساخته شد.
برروی آرامگاه صندوق چوبی سبز رنگی قرار داشت که اکنون به سنگ مرمر سفید مبدل شده تمام بنای این آرامگاه آجری و مساحت زیر بنای آن 370 متر مربع است، سقف گنبد و چهار ایوان آن نیز در سالهای اخیر آیینهکاری شده است.
در محوطه این مکان از نزدیکان حکیم همچون ملامحمد سبزواری (فرزند ارشد حکیم) و حاج شیخ ولیالله اسراری و تنی چند از علما و بزرگان دفن شدهاند.
کاروانسرای فرامرزخان (رباط کانون)
این بنا در جبهه غربی میدان کارگر (زند) سبزوار قرار دارد رباط کانون از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی است که به استناد وقف نامه موجود در سال 1291 هجری قمری توسط حاج فرامرز خان سبزواری جهت استفاده زوار حضرت رضا(ع) در کنار شاهراه خراسان ساخته شده است.
ورودی این رباط از بخش جنوبی و از طریق یک هشتی به ایوان جنوبی منتهی میشود صحن رباط روباز بوده و علاوه بر چهار ایوان اصلی، غرفه هایی نیز مشرف به صحن ساخته شده، در انتهای غرفهها حجرههایی تعبیه شده که در پشت اتاق شمالی، شرقی و غربی سالن های طویل جهت مال بند یا اصطبل در نظر گرفته شده و هم اکنون قسمتی از این مکان به عنوان موزه مردم شناسی تغییر کاربری یافته است.
آرامگاه بقراط التولیه
اثر تاریخی و ارزشمند آرامگاه بقراطالتولیه (پزشک و ادیب گرانمایه سبزواری) متعلق به دوران قاجاریه است.
بنای این آرامگاه دارای شکل هندسی هشت ضلعی و شامل گنبد خانه ای است با گنبد گردچین بسیار زیبا که پیرامون این گنبد خانه چهار صفه در اضلاع اصلی وچهار فضای جانبی در اضلاع فرعی احداث شده و تزئینات آجری بالای نغارهای پیرامون بنا وطرفین ورودی ها که حالت نیم ستون پیدا کرده موید تاثیر هنر ومعماری غرب و رسوخ آن در هنر و معماری ایران عهد قاجاری است.
حاج محمدتقی سبزواری ملقب به بقراط التولیه از نخستین طبیبان دارای تحصیلات آکادمیک سبزواری است که در اواخر دوران قاجاریه می زیسته و علاوه بر طبابت در ادبیات، موسیقی و شعر نیز دستی داشته است.
آرامگاه بقراط التولیه در ضلع غربی میدان کارگر سبزوار مقابل کاروانسرای حاج فرامرز خان واقع شده و در سال 1381 به شماره 5909 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
موزه مردم شناسی
موزه مردم‌شناسی سبزواردر اسفند سال 86 در بخش بارانداز و غرفه‌های اطراقگاه شرقی بنای تاریخی کاروانسرای حاجی فرامرزخان ایجاد شده است.
موزه مردم شناسی سبزوار دارای 16 غرفه است که آداب و رسومی از جمله تحویل سال نو و شب چله، هنرها و صنایع دستی از جمله فرت بافی، فرش بافی، جاجیم بافی، گلیم وپلاس بافی، مشاغل سنتی شامل آهنگری، رنگرزی سنتی، سفالگری، عطاری وخراطی و نیز آئین اسب چوبی این شهرستان را به بازدید کنندگان معرفی می کند.
آرامگاه کاشفی
از آرامگاه اسرار تا بنای یادمان ملا حسین واعظ کاشفی در خیابان شهدا راهی نیست بنایی که تلفیقی از معماری کهن ایرانی با اسلوب وروش های جدید است این آرامگاه متعلق به مولا نا کمال الدین مشهور به واعظ سبزواری متوفی به سال 910 هجری قمری است وی از فضلای نامی اواخر عهد تیموری است و با سلطان حسین میرزا بایقرا و امیر علی شیر نوایی معاصر بوده است.
امامزاده شعیب بن موسی بن جعفر(ع)
در ضلع جنوبی خیابان طبرسی سبزوار بقعه متبرکه امامزاده شعیب(ع) قرار دارد که در گذشته این محل گورستان عمومی و خارج از حصار و باروی شهر بوده است.
اکنون حرم این بقعه دارای چهار ایوان کوچک در چهار طرف آن است، تمام دیواره حرم و ایوان ها آینه کاری شده و ضریح امامزاده در وسط قراردارد، این ضریح بسیار زیبا از نقره ساخته شده و ستون های آن مطلا می باشد، دو مناره و گلدسته به بلندی 25 متر یکی در شمال غربی و یکی در جنوب شرقی صحن این بقعه وجود دارد.
بنای این مزار احتمالا مربوط به عهد صفویه بوده و کار تمام بنا در داخل گنبد و ایوان ها نوسازی است.
مصلی تاریخی سبزوار
اگر چه برخی صاحبنظران بنای مصلی تاریخی سبزوار را به دوره سربداریه نسبت می دهند اما شیوه ساختمانی آن قابل مقایسه با معماری دوره صفویه است.
مردم سبزوار از دیر زمان برای برگزاری نماز های عیدین و جمعه و نیز برگزاری نماز استسقاء بدان جا می رفته اند که در حال حاضر در ابتدای ورودی قبرستان شهر قرار دارد.
سقف این مصلی بسیار عالی و ماهرانه ساخته شده و 11 متر ارتفاع دارد و از لحاظ ظرافت، مهارت و زدن ضربی جناغی در سایر ابنیه خراسان کمتر دیده می شود.
یخدان های سبزوار
شرایط آب و هوایی سبزوار به دلیل کویری بودن و داشتن تابستانهای گرم و نیاز مردم به مصرف آب خنک ایجاب میکرده که به فکر ایجاد بناهایی چون یخدان و آب انبار باشند.
بنابراین در گذشته سبزوار دارای چندین مجموعه یخدان بوده که در حال حاضر از کل آنها 9 یخدان به طور پراکنده در حاشیه جنوب شهر باقیمانده که درکنار جاده کمربندی تهران - مشهد واقع شدهاند.
ویژگی معماری یخدان ها به طوریست که انبارهای یخ پایینتر از سطح زمین واقع شده و در روی آن گنبد رفیع و ضخیمی از آجر وخشت گذاشته شده، این مجموعه متعلق به دوره قاجاریه بوده و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
