نمازخانه‌های مراکز تجاری پیرامون حرم رضوی؛ کمترین فضا در دورترین نقطه دسترسی

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، در ادوار گذشته، مساجد در مراکز شهر و بازارها در همجواری آن قرار داشت، همچون میدان نقش جهان اصفهان که نمونه روشنی از آن به شمار می‌رود. اکثر مساجد دارای حجره‌ها و دکاکین بودند که بخشی از درآمد حاصل از اجاره یا تجارت آنان برای مسجد هزینه می‌شد و این درآمدها گوشه‌ای از فعالیت‌های اقتصادی مسجد را تشکیل می‌داد که در راه کارهای عام‌المنفعه، مرمت، حفظ و توسعه مساجد یا کمک به ابن‌سبیل، فقرا و مستمندان هزینه می‌شد.

مساجد در اکثر کشورهای جهان اسلام همیشه دارای محوریت اصلی بوده و در مرکز بازار هر شهر، مسجد از نقش فعال و پررنگی برخوردار بوده و در هنگام نماز نیز، محل مراجعه بازاریان، کسبه و اصناف اطراف بازار محسوب می‌شده است.

امام جماعت نیز در هر یک از نوبت‌های نماز ضمن دعوت نمازگزاران که عمدتاً در فعالیت‌های اقتصادی فعالند آنان را به رعایت اخلاق اسلامی و اقتصادی، انصاف و عدل در معاملات دعوت می‌کند که این مواعظ ائمه جماعات در مساجد، تأثیری عمیق در نمازگزاران ایجاد کرده و به تَبَع، آنان نیز برای رعایت مسائل شرعی اقدام به فعالیت‌های سالم اقتصادی می‌کنند.

با همین رویکرد در ادامه سلسله گزارش‌های بررسی وضعیت مساجد و نمازخانه‌های محوری مشهد مقدس بر آن شدیم تا این‌بار به سراغ یکی از مناطقی که مراکز تجاری متعددی را در خود جای داده است، یعنی میدان 17 شهریور مشهد برویم و از نزدیک حال‌ و‌ هوای مساجد و نمازخانه‌های این منطقه را شاهد باشیم.

منطقه 17 شهریور مشهد یکی از مناطق توریستی، تجاری و پرتردد زائران و مجاوران امام رئوف به شمار می‌رود. این محدوده مجتمع‌های تجاری فروش و پخش پوشاک و بازارهای متعددی را در خود جای داده است. مجتمع‌های تجاری از قبیل کیمیا، کویتی‌ها، افشار، آسمان، ابریشم، حریر(لناسنتر)، رضا در یک سوی میدان و بازاری پرقدمتی همچون بازاررضا و بازارهای متعدد دیگر در سوی دیگر میدان از جمله آن‌هاست.

در این گزارش قصد داریم وضعیت برپایی و میزان رونق نماز در این مجتمع‌ها و بازارها را به قضاوت بنشینیم، گرچه گویا دیگر نمی‌توان همچون سنوات و سده‌های پیشین آن کارکرد اصلی و محوری مسجد در بازارها و اصناف را در بسیاری از مناطق و شهرهای کشور متصور بود.

بر این اساس مجتمع بزرگ تجاری ـ تفریحی آسمان نخستین مقصد این گزارش شد، این مجتمع متشکل از 13 طبقه است که از این میان، طبقه سیزدهم، شهربازی، دوم تا دوازدهم پارکینگ و بالاخره نمازخانه آن در پایین‌ترین طبقه یعنی 2- قرار دارد. در این طبقه علاوه بر نمازخانه، سرویس‌های بهداشتی، آتلیه و پخش پوشاک نیز به چشم می‌خورد.

با وجود تابلوهای راهنمای آویزان، نمازخانه را به سختی یافتیم. ورودی نمازخانه برای بانوان و آقایان مشترک بود به گونه‌ای که باید از قسمت آقایان به مکان درنظر گرفته شده برای بانوان وارد می‌شدیم، آن هم با فضایی بسیار باریک که کمتر از یک سوم فضای نمازخانه را شامل و توسط پارتیشن جداسازی شده بود.

فضای بانوان آنقدر محقر بود که با تشکیل دو صف تکمیل می‌شد به گونه‌ای که در مواقع پرازدحام پاساژ بسیاری از مردم جایی برای نماز خواندن پیدا نمی‌کردند و یا باید منتظر می‌ایستادند تا نماز عده‌ای به اتمام برسد و بعد نماز بگذارند!

البته فضای نمازخانه برای آقایان و کسبه پرتعداد این مرکز تجاری نیز چندان گسترده‌ به نظر نمی‌رسید و با وجود پاساژی با این مساحت، انتظار اختصاص فضای بیشتری برای نمازخانه می‌رفت.

نور و تهویه مکان از سطح نسبتا قابل قبولی برخوردار بود اما زیبایی و نظافت نمازخانه علی‌الخصوص در بخش بانوان چهره قابل قبولی نداشت. همچنین مهر، تسبیح و چادرهای کهنه و نامرتب شایسته فضای نمازخانه نبود. سرویس‌های بهداشتی بانوان و آقایان نیز کمی جلوتر از نمازخانه به فاصله اندکی از یکدیگر قابل‌ رؤیت بود و می‌توان گفت از وضعیت بهداشتی نسبتا مناسبی برخوردار بود.

در هنگام اذان نیز از کلیه طبقات مجتمع صدای اذان به گوش می‌رسید و بسیاری از کسبه برای اقامه نماز اول وقت در این طبقه حضور یافته و نماز جماعتی باشکوه و با حضور امام جماعت برپا می‌شد.

یکی دیگر از نکاتی که کسبه پاساژ به نیکی از آن یاد می‌کردند حضور همیشگی امام جماعت و برپایی نماز اول وقت بود؛ همچنین بهره‌گیری امام جماعت از فاصله بین دو نماز به منظور بیان احادیث و احکام نیز از دیگر نکات مثبت در این مجتمع به شمار می‌رفت.

از مجتمع تجاری ـ تفریحی آسمان خارج شده و کمی جلوتر به مجتمع تجاری افشار می‌‌رسیم. پاساژی افزون بر شش طبقه که نمازخانه آن در طبقه 3+ قرار داشت. تا طبقه 2+ را با آسانسور رفتیم در حالی که برای رسیدن به نمازخانه باید از آسانسور پیاده و در منتهی‌الیه سمت چپ سالن رفته، طبقه سوم را با پله طی کرده و در نهایت به نمازخانه برسیم.

با تمام این اوصاف پس از ورود به فوقانی‌ترین طبقه مجتمع افشار، سرویس بهداشتی در روبروی ما و در سمت راست نمازخانه قابل مشاهده بود، متأسفانه اینجا نیز نمازخانه بانوان و آقایان دارای ورودی مشترک بود! از آن بدتر سرویس بهداشتی که در مجاورت نمازخانه واقع شده است نیز ورودی مشترک داشت. علاوه بر آن سرویس بانوان دارای فضایی بسیار محدود بوده و نظافت آن نیز سطح مطلوبی نداشت.

وارد نمازخانه می‌شویم، وجود محل نگهداری کفش یکی از نکات مثبتی است که به چشم می‌خورد. در اینجا نیز همچون پاساژ آسمان، فضای نماز بانوان کمتر از یک سوم فضای کل نمازخانه را به خود اختصاص می‌دهد و تنها برای تشکیل نهایتا دو صف کفایت می‌کند. وضعیت چادرها و نظافت نیز مطلوب نیست و به علت جداسازی بخش بانوان و آقایان با پرده، محل نماز بانوان نور و تهویه مناسبی ندارد.

در این مجتمع نیز صدای اذان به طور مستمر در طبقات پخش می‌شود؛ همچنین کسبه از اقامه نماز جماعت و شخصیت روحانی و مباحث مطروحه ایشان رضایت فراوانی داشتند و اذعان می‌کردند که حتی از پاساژهای دیگر نیز در بسیاری از مواقع برای برپایی نماز به این مکان مراجعه می‌کنند و نماز جماعت باشکوهی برپا می‌شود.

نمازخانه‌ای محقر آن‌هم در پاکینگ!

مجتمع حریر، مقصد سوم برای تهیه این گزارش بود که آن سوی خیابان در مقابل پاساژ افشار قرار دارد. مجتمع تجاری حریر که بورس و پخش پوشاک کودک و بزرگسال به شمار می‌رود، متشکل از چهار طبقه است که نمازخانه آن را در کمال تعجب در پارکینگ یافتیم!

نمازخانه‌ای بسیار محقر که همچون نمازخانه‌های دیگر پاساژها با وجود اینکه تعداد فروشندگان خانم در این مجتمع قابل توجه بود اما فضای بانوان تنها یک سوم از محل نمازخانه را به خود اختصاص می‌داد و باز هم در نهایت امکان تشکیل تنها یک صف وجود داشت.

امکانات نمازخانه از نظر نور و چادرنماز نو و پاکیزه به تعداد کافی، اصلا مناسب و رضایت‌بخش نبود. طبیعتا در چنین نمازخانه‌ای با این سطح نازل از امکانات توقع برپایی نمازجماعت و برخورداری از امام جماعت توقع گزافی محسوب می‌شود لذا در همین خصوص گفت‌وگویی با یکی از بانوان فروشنده پاساژ داشتیم که وی با ابراز گلایه و انتقاد فراوان از عدم برپایی نمازجماعت ابراز کرد: متأسفانه با وجود پخش اذان در مجتمع، نماز جماعت برپا نمی‌شود که این مسئله برای من بسیار آزاردهنده است زیرا به همین علت بسیاری از اوقات نمازهای ما به تأخیر می‌افتد و گاهی هم ممکن است به جهت اشتغالات فراوانی که پیش می‌آید، قضا هم بشود.

وی ادامه داد: در حالی که اگر به جهت اقامه نماز جماعت مغازه‌ها تعطیل شود، علاوه بر به جا آوردن نماز اول وقت دیگر مدام ذهنمان درگیر نماز نخواهد بود و از سوی دیگر کارفرما نیز ما را به استراحت در نمازخانه و غفلت از کار متهم نخواهد کرد لذا خواهشمندم به جد این موضوع را پیگیری کنید.

در ادامه این بازدیدها اندکی جلوتر پس از مجتمع حریر، مجتمع تجاری رضا قابل مشاهده بود، مجتمعی نسبتا بزرگ که با کمال تعجب و تحیر اصلا نمازخانه نداشت! و فروشندگان برای اقامه نماز از نمازخانه‌های سایر پاساژها و مساجد اطراف میدان استفاده می‌کردند!

بازار رضای مشهد؛ بازاری بزرگ و پرقدمت اما فاقد نمازخانه!

سپس به آن سوی میدان 17 شهریور یعنی دقیقا جایی که بازار پرقدمت رضا معروف به بازار رضا(ع) واقع است، رفتیم. بازاری بزرگ و طولانی با معماری سنتی متشکل از دو طبقه که با وجود تمام عظمتش حتی یک نمازخانه مجزا نیز نداشت!

کسبه این بازار نیز برای اقامه نماز می‌بایست یا به یک فضای چارچوب‌‍ مانندی که در طبقه بالا میان راهرو در نظر گرفته بودند، مراجعه می‌کردند که البته فرش‌های پهن شده در همان فضا نیز پس از اقامه نماز جمع‌آوری می‌شد و یا به نمازخانه‌ها و مساجد کوچکی که در اطراف بازار مستقر بود، رجوع می‌کردند.

از سوی دیگر در حاشیه خیابان ضلع شمالی بازار رضا(ع)، مساجد کوچک و متعددی همچون مسجد امام حسن مجتبی(ع)، مسجد طباطبائی، مسجد قفل‌گرها و دو سرویس بهداشتی عمومی همراه با امکانات وضوخانه و نمازخانه به فاصله حدود 200 متر از یکدیگر وجود داشت که در صورت عدم بهره‌مندی از فضایی اختصاص یافته به نماز در طبقه دوم بازار، گزینه دیگر کسبه بازار رضا برای اقامه نماز در آنجا بود، البته درب این مساجد نیز یک ساعت پس از هنگام نماز بسته می‌شد!

طبقه فوقانی مساجد؛ محل همیشگی حضور بانوان!

البته در همین حوالی یعنی حدفاصل میدان شهریور تا چهارراه عنصری در حاشیه خیابان نیز مسجد بزرگ «الحمید» نیز درخور توجه بود، مسجدی که برخی از بازاریان و کسبه از این مسجد نیز برای انجام فریضه نماز استفاده می‌کردند.

مسجدی که از امکانات نسبتا قابل قبولی برخوردار بود اما به معماری آن علی‌الخصوص بخش بانوان و سرویس بهداشتی آن که با طی مسیری صعب‌العبور قابل دسترس بود، اشکالات جدی وارد است و سایر اشکالاتی که به معماری بسیاری از مساجد در مشهد مقدس همچون حضور همیشگی بانوان در طبقه فوقانی مسجد و اختصاص فضای محدود به بانوان وارد است و در این مسجد نیز نمود داشت.

البته از حق نگذریم استقبال مناسب مردم و کسبه از نماز جماعت، بازگویی احکام مرتبط با خرید و فروش و معاملات و تفسیر دعای گرانقدر مکارم‌الاخلاق توسط امام جماعت مسجد پس از اقامه نماز از جمله نقاط قوت این مسجد در مقایسه با برخی مساجد دیگر به شمار می‌رود.

و اما ذکر چند نکته و راهکار...

نخست اینکه پس از مشاهده تعدادی از نمازخانه‌ها و مساجد محدوده میدان شهریور نخستین علامت سؤالی که در ذهن ایجاد می‌شود، حکایت از چرایی وجود این همه نمازخانه و مساجد متعدد و محقر در این منطقه دارد.

شاید برخی تعدد نمازخانه‌های این محدوده را به جهت خیل زیاد کسبه و تسهیل در اقامه نماز توجیه کنند اما از آن جایی که قرابت و پیوند بازار و مسجد از دیرباز در فرهنگ و معماری سنتی ایران وجود داشته است، این مهم امرزه نیز نباید کم‌اهمیت انگاشته شود.

دوم، از طرفی همه ما بر اشکالات سیستم خرید و فروش و معاملات اقتصادی بازارهای متعدد سطح شهر که تناسبی با آموزه‌های دین مبین اسلام نداشته و گاها موجبات نارضایتی زائران و مجاوران حضرت علی ابن موسی الرضا(ع) را فراهم می‌کند، واقف هستیم لذا در فضایی این چنینی که آموزه‌های اخلاقی و معنوی تا حدی رنگ باخته است نباید از نقش پررنگ امام جماعت در اصلاح این خطایا آن‌هم در معنوی‌ترین زمان ممکن غفلت کرد.

سوم، آنچنان که دیدیم کسبه و بازاریان ما که بعضا بخش زیادی از آن‌ها را جوان‌ترها تشکیل می‌دهند با وجود تهدیدات نرم و فرهنگی شبانه‌روزی دشمن، همچنان به فرائض دینی خود پایبند بوده و از سخن شایسته استقبال می‌کنند به گونه‌ای که از امام جماعت پاساژ افشار با زبان تمجید و رضایت سخن می‌گفتند. از این رو می‌توان از این فرصت به نحو کمال و مطلوب‌تر بهره برد و اتصال بین جوانان و آموزه‌های دینی، اخلاقی و فرهنگی را محکم‌تر کرد.

چهارم، یکی از پرسش‌هایی که مطرح می‌شود این است که واقعا چه لزومی دارد نمازخانه در فوقانی‌ترین یا در پایین‌ترین طبقه و در مجاورت پارکینگ و تا این حد دور از دسترس وجود داشته باشد که مردم و کسبه برای به جا آوردن نماز زحمت زیادی را متحمل شوند. آیا دسترسی سهل‌الوصول‌تر به مکان نمازخانه، مردم و کسبه را به برپایی نماز جماعت بیش‌تر ترغیب نمی‌کند؟!

پنجم، آنچه مسلم و مبرهن است مساجد و نمازخانه‌ها در گذشته نقش محوری داشته و از اهمیت بالایی در فرهنگ عمومی مردم برخوردار بوده و منشأ بسیاری از حرکت‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به شمار می‌رفته‌اند در حالی که به جرأت می‌توان اذعان کرد امروزه این نقش و کارکرد مهم و محوری مساجد نسبت به گذشته کمرنگ شده است در حالی که تهدیدات از بین نرفته‌اند و تنها از سخت به نرم مبدل گشته‌اند.

بنابراین این نوع معماری که نمازخانه در یک فضای دور از دسترس و با امکاناتی که در شأن و شایسته مقام والای این فریضه الهی که ستون و خیمه دین پنداشته شده است، واقع شود به هیچ روی قابل پذیرش نیست و اهتمام جدی‌تر مسئولان امر را می طلبد.

به هر روی بازدید از این نمازخانه‌ها نیز به پایان رسید. این درحالی بود که نظم و نظافت نامطلوب، فصل مشترک تمام این مکان‌ها به شمار می‌رفت، گویی این موضوع دیگر عادی می‌نماید و باید آن را جزو لاینفک اکثریت قریب به اتفاق مساجد و نمازخانه‌های شهر بدانیم. آیا حقیقتا شأن مکانی که حانه خدا به شمار می‌رود باید اینگونه باشد؟! و یا در صورت بازدید یک گردشگر خارجی از این مکان‌ها او با خود چه خواهد گفت؟ ای کاش همانگونه که به نظافت، کیفیت و زیبایی منازل خود اهمیت می‌دادیم اندکی هم به محل یاد خدا می‌اندیشیدیم تا دیدن برخی صحنه‌ها آن‌ هم در کشوری اسلامی و شهری مذهبی انسان را آزرده‌خاطر نکند...

خبرگزاری ایکنای خراسان رضوی در گزارش‌های بعدی به سراغ دیگر مساجد و نمازخانه‌های ارگان‌ها و مناطق خواهد رفت تا وضعیت آن‌ها نیز مورد بررسی قرار گیرد.