خلق نیکو، مشورت‌پذیری و علم‌دوستی؛ سه رمز پیامبر(ص) در رساندن پیام اسلام

در آیه‌ای از سوره مبارکه «هود» خداوند به پیامبر(ص) فرمود: «فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَكَ»؛ این آیه راهکاری اساسی را به پیامبر(ص) و پیروان ایشان گوشزد می‌کند که در مسیر ابلاغ رسالت و وظیفه‌ای که بر عهده ایشان نهاده شده است باید صبوری، شکیبایی و استقامت داشته باشند. این ویژگی‌ها نه فقط برای خود پیامبر(ص) ضروری است، بلکه برای تمام کسانی که در معیت ایشان هستند نیز لازم است. ادعای محبت و دوستی با پیامبر بدون داشتن این ویژگی‌ها، ناقص و بی‌معناست. بنابراین، کسانی که می‌خواهند به مقام معیت پیامبر برسند، باید در زندگی، صبوری، شکیبایی و پایداری را سرلوحه کار خود قرار دهند. یأس، ناامیدی و خستگی، شگرد شیطان است که می‌تواند انسان را از مسیر درست منحرف کند و کسی که ادعای دوستی پیامبر (ص) را دارد باید مانند ایشان در ویژگی‌های اخلاقی گفته شده برجسته باشد.

در گفت‌وگو با مهدیه خادم، کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث، چگونگی اینکه پیامبر (ص) توانست با وجود چالش‌های فراوان پیام اسلام را به مردم منتقل کند، بررسی شد که در ادامه می‌خوانیم؛

ایکنا – کدام ویژگی پیامبر (ص) موجب شد که ایشان در رساندن پیام اسلام موفق شوند؟

پیامبر اکرم (ص) با وجود چالش‌ها و مشکلات مختلف، پیام اسلام را به مردم رساندند و عامل کلیدی موفقیت ایشان در این مسیر، خلق‌وخوی نیکو و حسن خلق بود. خداوند در قرآن می‌فرماید: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ» (آل عمران: 159)؛ تو ای پیامبر اگر روی خوش و نرم‌خویی نداشتی، مردم از دور و اطراف شما پراکنده می‌شدند. ویژگی بارز دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد، شنونده فعال بودن است که در علم روانشناسی امروز به اهمیت شنیدن فعال و توجه به نظرات دیگران تأکید می‌شود. برخی افراد فقط دوست دارند خودشان صحبت کنند و به حرف دیگران گوش نمی‌دهند، اما یکی از امتیازات و ویژگی‌های مثبت پیامبر اکرم (ص) این بود که سراپا گوش بودند و به حرف‌های دیگران، چه موافق و چه مخالف، گوش می‌کردند. این مهارت شنیدن فعال، نه فقط در تعاملات اجتماعی با دوستان بلکه با دشمنان نیز بسیار ضروری است. به طور کلی، پیامبر اکرم (ص) با صبوری، استقامت، حسن خلق و مهارت شنیدن فعال توانستند چالش‌ها را پشت سر بگذارند و پیام اسلام را به گوش مردم برسانند. ما نیز به‌عنوان پیروان ایشان باید این ویژگی‌ها را در زندگی خود پرورش دهیم تا بتوانیم در مسیر حق و حقیقت گام برداریم.

ایکنا – کدام ویژگی پیامبر (ص) موجب شد که ایشان جامعه متحد و منسجم ایجاد کنند؟

پیامبر(ص) با ویژگی‌های خاص رهبری خود توانستند جامعه‌ای متحد و منسجم بسازند. یکی از این ویژگی‌ها، روحیه مشورتی ایشان بود. با وجود اینکه پیامبر (ص) عقل کل عالم هستی بودند، اما به مشورت با مردم، یاران و فرماندهان خود اهمیت می‌دادند. آیات قرآن مانند «وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ» و «أَمْرُهُمْ شُورَىٰ بَيْنَهُمْ» نشان‌دهنده این روحیه مشورتی هستند. توجه به مردم و ارزش‌گذاری به نظرات آنان باعث می‌شود دل‌های آنان به یکدیگر نزدیک‌تر شود و تألیف قلوب رخ دهد و حتی دل ملت و رهبر که خود پیامبر بودند، نزدیکی و قرب بیشتری پیدا کند. وقتی مردم احساس کنند که نظرات و خواسته‌هایشان مورد توجه قرار می‌گیرد، ارتباط عمیق‌تری با رهبر خود برقرار می‌کنند. به عنوان مثال، اگر یک مدیر یا رئیس در یک سازمان با کارمندان خود مشورت کند، این عمل حس خوبی را در آنان ایجاد می‌کند و احساس می‌کنند که دیده شده‌اند. این نزدیکی عاطفی و اتحاد میان امام و امت، به ویژه در زمان‌های حساس، بسیار مهم است. بنابراین، روحیه مشورت‌گیری و مشورت‌پذیری پیامبر اکرم (ص)، یکی از ویژگی‌های اساسی رهبری ایشان بود که به ایجاد انسجام و اتحاد در جامعه اسلامی کمک شایانی کرد. علاوه بر این، ویژگی‌های دیگری نیز وجود دارد که به موفقیت ایشان در رهبری جامعه کمک کرده و در نهایت می‌توان گفت که روحیه مشورتی پیامبر (ص) نه تنها به تقویت ارتباط میان ایشان و امت کمک کرد بلکه باعث شد تا مردم نیز احساس کنند که در تصمیم‌گیری‌ها نقش دارند و این امر موجب نزدیکی قلبی و انسجام بیشتر در جامعه اسلامی گردید.

ایکنا – نقش ویژگی‌های اخلاقی پیامبر (ص) در ایجاد جامعه متحد و منسجم چه بود؟

یکی از عوامل کلیدی در موفقیت رهبری پیامبر اکرم(ص)، ویژگی‌های روحی و اخلاقی ایشان است. وجود نازنین پیامبر (ص) در عالی‌ترین مرتبه کمالات و فضایل اخلاقی قرار داشت و خداوند نیز ایشان را با آیه مانند «وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمࣲ» ستایش کرده است و وقتی رهبری خودش این ویژگی را دارد، قطعا امت، یاران و پیروان خود را نیز تربیت می‌کند. «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ»؛ پیامبر در جایگاه پیامبری مردم را رشد می‌دهد و فضایل اخلاقی را برای آنان تبیین و رذایل اخلاقی را روشن می‌کند که باید از آن‌ها دوری کرد. این امر باعث می‌شود مردم از نظر اخلاقی رشد کنند و شخصیت آنان شکوفا شود. هرچه مردم جامعه از نظر اخلاقی رشد یافته‌تر و خودساخته‌تر باشند، دل‌های آنان به یکدیگر نزدیک‌تر می‌شود و کینه، کدورت و دشمنی از میان آنان رخت برمی‌بندد. وقتی یک جامعه متصف به صفات حسنه و اخلاق کریمه باشد و افراد آن تحت تعلیم و تربیت مربی بزرگی چون پیامبر اکرم قرار گیرند، انسجام و اتحاد شکل می‌گیرد. تهذیب نفس و خودسازی افراد جامعه زیر نظر رهبری اخلاق‌مدار باعث می‌شود دل‌های آنان روز به روز به یکدیگر نزدیک‌تر شود. بنابراین، ویژگی‌های اخلاقی پیامبر اکرم و تربیتی که ایشان بر عهده داشتند، نقش بسزایی در ایجاد انسجام و اتحاد در جامعه اسلامی ایفا می‌کند و نه تنها به تقویت روابط میان افراد جامعه کمک می‌کند بلکه باعث می‌شود آنان در برابر چالش‌ها و مشکلات با هم همکاری و از یکدیگر حمایت نمایند.

پیامبر اکرم در شرایطی به رسالت مبعوث شدند که جامعه به شدت در جهل و خرافات غرق بود. خود ایشان فرمودند: «من بین دو جاهلیت مبعوث شدم»؛ اشاره به جاهلیت اولی و جاهلیتی که بعداً خواهد آمد. ویژگی‌های دوران جاهلیت شامل جهل، خرافات، قتل و جنایت، غارت، دنیاگرایی و بی‌احترامی به حقوق زنان و دختران بود. پیامبر با زحمات فراوان در طی ۲۳ سال رسالت خود، علم، آگاهی، دانش و بصیرت را به جامعه گوشزد کردند.

برای بررسی ویژگی‌های علمی و دانشی پیامبر اکرم، می‌توان به چهار ضلع اصلی اشاره کرد:

عدم محدودیت در جنسیت: پیامبر تأکید کردند که علم‌آموزی بر هر مرد و زن مسلمان واجب است. جمله معروف «طلب العلم فریضه علی کل مسلم و مسلمه» نشان‌دهنده این است که هیچ محدودیتی برای کسب علم وجود ندارد.

عدم محدودیت مکانی: پیامبر فرمودند: «اطلبوا العلم ولو في الصين»؛ یعنی علم را حتی اگر در دورترین نقاط مانند چین باشد، جستجو کنید.

عدم محدودیت زمانی: پیامبر فرمودند: «اطلبوا العلم من المهد إلی اللحد»؛ یعنی علم را از گهواره تا گور بیاموزید.

عدم محدودیت در معلم: پیامبر فرمودند: «خذ الحكمة ولو من المشرکین»؛ یعنی حکمت را حتی از غیرمسلمانان نیز بیاموزید.

ویژگی‌های علمی و دانشی پیامبر نه تنها بر ارتقاء آگاهی جامعه تأثیر گذاشت، بلکه به تربیت مسلمانان کمک شایانی کرد. ایشان با ایجاد فضایی برای یادگیری و رشد علمی، جامعه‌ای آگاه و متعهد به ارزش‌های اسلامی شکل دادند که می‌تواند الگویی مناسب برای نسل‌های آینده باشد.

پیامبر اکرم در تعالیم خود به اهمیت علم و حکمت تأکید ویژه‌ای داشتند و فرمودند که حکمت را از هر کسی که دارد، حتی اگر کافر، مشرک یا منافق باشد، به دست آورید. این بیان نشان‌دهنده آن است که مسلمانان نباید از کسب علم و دانش غافل شوند، حتی اگر این دانش از منابع غیر اسلامی باشد.

با این حال، لازم است در این مسیر دقت کافی داشته باشیم. علم و حکمت دو مفهوم متفاوت هستند. حکمت دانشی است که کاملاً صحیح، محکم و استوار است و در آن هیچ گونه نقصی وجود ندارد. در جستجوی حکمت باید به منابع توجه کنیم. علم نیز به دو دسته تقسیم می‌شود: علم نافع و علم غیرنافع. در این راستا باید مراقب باشیم که به چه کسانی گوش می‌دهیم و دل به سخنان چه افرادی می‌سپاریم.

از طرف دیگر، حکمت به معنای استفاده از دانش و تکنولوژی‌هایی است که می‌توانند در جهت انسانی و مثبت به کار گرفته شوند. حتی اگر این تکنولوژی‌ها و صنایع توسط کافر یا مشرکی ایجاد شده باشند، می‌توان از آن‌ها بهره گرفت و در جهت ارتقاء جامعه اسلامی استفاده کرد.

در نهایت، پیامبر اکرم با تأکید بر جستجوی علم و حکمت از هر منبعی، چارچوبی مشخص برای مسلمانان ایجاد کردند تا در دنیای امروز بتوانند با آگاهی و بصیرت بیشتری به زندگی خود ادامه دهند و دین خود را در جامعه اسلامی به درستی ادا کنند.