پرهیز از گناهان؛ دستاورد ماه رمضان

امام زین العابدین(ع) در عبارات زیبای دعای وداع با ماه مبارک رمضان به دو خصیصه رام شدن نفس و به زنجیر شدن شیاطین، با این تعبیرات اشاره می‌فرمایند: (سلام بر تو ای همسایه‌ای که در جوارت دل‌ها نرم و نصیحت‌پذیر و گناهان کم شد. سلام بر تو ای یاوری که به یاری تو بر شیطان چیرگی یافتیم و از برکت تو راه احسان شناختیم.) از این جملات دلربا فهمیده می‌شود که با آمادگی دل و اجتناب از گناه، خروج از تسلط شیطان و طی راه‌های صلاح و نیکی آسان می‌شود و این، رمز رمضان است.

در خطبه شعبانیه پس از آنکه رسول اکرم(ص) فضیلت‌ها و برکات اعجاب‌آور ماه رمضان را برشمردند، امیر مؤمنان علی(ع) پرسیدند: (یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ؟ ای رسول خدا! برترین کارها در این ماه چیست؟) و حضرت در پاسخ فرمودند: (یا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ، برترین کارها در این ماه پرهیز از حرام‌های (وضع شده از سوی) خداوند است.)

با توجه به ثواب‌های بی‌شماری که رسول اکرم(ص) در این خطبه شریف برای کردار بندگان برشمرده است، از جمله آنکه تنفس روزه‌دار در حکم تسبیح خدا و خواب او عبادت است، یا اینکه تلاوت یک آیه قرآن در لحظات ملکوتی آن ثواب ختم قرآن در ماه‌های دیگر را دارد و ... بسیار جالب توجه و حایز اهمیت است که فرموده‌اند: برترین کار در این ماه (اجتناب از گناه) است. این گفته نشان از اهمیت ترک گناه در نظام تربیتی اسلام دارد.

شاید ابتدا به نظر برسد که اساساً ترک معصیت امری سلبی و پرهیزی بوده و مستلزم اقدام نیست تا به عنوان بهترین کارها باشد، توضیح آنکه گفته شود تلاوت قرآن و نیایش به درگاه الهی، صلوات، استغفار، صله رحم، افطار دادن و... اعمالی است که در ماه مبارک رمضان مورد تاکید فراوان قرار گرفته ولی ترک گناه که(کار) نیست تا برتر از اینها محسوب شود! در پاسخ باید گفت: ترک گناه زمانی معنا پیدا می‌کند که آدمی در معرض جاذبه گناه قرار گیرد، یعنی زمینه و انگیزه‌ای در جهت معصیت فراهم شود و آنگاه به مقابله با این کشش برخیزد و با صرف فکر و نیروی خود، نفسش را از محدوده جاذبه آن گناه و نیز از تاثیرپذیری وسوسه‌های شیطان خارج کند و بر هر دو دشمن بیرونی و درونی یعنی هوای نفس و ابلیس غالب شود.

در مقام تشبیه می‌توان گفت نفس آدمی مرکبی رهوار و آرام نیست که هرگاه آن را برانی، به راحتی راه بپیماید و تو را به سوی دلخواهت ببرد و هرگاه رهایش کنی، آرام گیرد و از حرکت بایستد، بلکه نفس به مانند مرکبی است سرکش که اگر با مهارت و تلاش بر آن مسلط شوی و مهارش نمایی، در مسیر صحیح و مطلوب می‌رود و اگر رهایش کنی، می‌رمد و سوار خود را به هر سو که بخواهد ببرد و او را در معرض پرتگاه‌های مهلک بنهد. به تعبیر امیرالمومنین(ع): ما من معصیه الله شیییء الا یاتی فی شهوه فرحم الله رجلا نزع عن شهوته و قمع هوی نفسه فان هذه النفس ابعد شیییء منزعا و انها لا تزال تنزع الی معصیه فی هوی)؛ چیزی از معصیت خدا نیست جز که با میل و رغبت. پس خدا بیامرزد کسی را که شهوت را مغلوب کند و هوای نفس را سرکوب که نفس را به دشواری توان از شهوت کندن که پیوسته خواهان نافرمانی است و هوس راندن.) و نیز از آن امام همام (ع) نقل شده که (إِجْتنِابُ السَّيِّئاتِ أَوْلَي مِنِ اكْتِسابِ الْحَسَناتِ)؛ پرهیز از بدی‌ها مقدم و بالاتر از انجام خوبی‌ها است.)

تقدم ترک گناه شاید از آن جهت باشد که فضای قلب انسان مادامی که آلوده به گناه و بدی است، آمادگی پذیرش خوبی‌ها را ندارد و خداوند در وجود کسی دو (دل) نگذاشته تا یک دل را به بدی‌ها و دیگری را به خوبی‌ها اختصاص دهد، ناگزیر اگر خوبی‌ها نیز در فضای دلی تاریک وارد شود، به آلودگی کشیده می‌شود و خلوص و شفافیت خود را از دست می‌دهد.

خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: اگر از گناهان بزرگی که از آنها برحذر داشته می‌شوید، پرهیز کنید، ما بدی‌هایتان را می‌پوشانیم و در جایگاه ارجمندی واردتان می‌نماییم. گویا می‌توان از این آیه شریفه نوعی دلالت التزامی بین ترک گناهان بزرگ و رسیدن به جایگاه قرب خداوند برقرار داشت، یعنی اگر کسی از کبایر گناهان اجتناب کند، به خوبی‌ها رو خواهد اورد و اهل نجات خواهد بود.

در ماه مبارک رمضان، راه بر ترک معاصی هموارتر است، زیرا هر دو دشمن انسان دربندند: دشمن بیرونی که ابلیس و سپاه اویند، به فضل خداوند به زنجیر کشیده شده‌اند که به تعبیر نبی اکرم (ص) (در همان خطبه شعبانیه) (و الشیاطین مغلوله) و هرچه روزه، واقعی‌تر باشد این مهار محکم‌تر است. پس تمرین اجتناب از گناه در ماه رمضان مناسب است و امید آن می‌رود که با این تلاش، پس از گذشت این ماه نیز نفس به مهار آید و از چموشی و سرکشی بیفتد. همچنین بنا به فرموده پیامبر  (ص) شیاطین در ماه رمضان به زنجیر کشیده شده‌اند، پس از خدا بخواهید که دیگر آنها را بر شما مسلط نگرداند.)

از این جملات دلربا فهمیده می‌شود که با آمادگی دل و اجتناب از گناه، خروج از تسلط شیطان و طی راه‌های صلاح و نیکی آسان می‌شود و این، رمز رمضان است.

 امیرالمومنین(ع) می‌فرماید: غالبوا انفسکم علی ترک امعاصی تسهل علیکم مقادتها الی الطاعات؛ بر نفس خود در ترک گناهان چیره شوید، آنگاه هدایت آن به مسیر فرمانبری خداوند هموار خواهد بود. و نیز فرمود: أَصْلُ اَلْوَرَعِ تَجَنُّبُ اَلْآثَامِ وَ اَلتَّنَزُّهُ عَنِ اَلْحَرَامِ؛ (اساس پرهیزگاری، دوری از گناهان و پرهیز از حرام است.)

امام صادق(ع) می‌فرماید: خداوند در سخنانش به حضرت موسی (ع) فرمود: هیچ تقرب جوینده ای با عملی موثر از پرهیز از گناهان به من نزدیک نشده است، همچنین آن حضرت در بیان (ذکر الله) فرموده‌اند: به یاد خدا بودن در هر حالت آن است که هنگام رویارویی با گناه توجه به خدا پیدا کنی که این توجه بین تو و گناه فاصله می‌اندازد.)

و این فرموده خدا است که إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ؛ آنان که پرهیزگارند، زمانی که خطوری شیطانی بر قلبشان می‌گذرد بیدار می‌شوند و بی‌درنگ به مکر شیطان بینا و متوجه می‌گردند و از بدی دوری می‌کنند، از سوی دیگر در روایات آمده است: تَرْكُ الذَّنبِ أهْوَنُ مِن طَلبِ التَّوبةِ؛ واگذاری گناه از درخواست توبه آسان‌تر است.)

منابع: کتب بحار الانوار، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه و hawzah.net