نگاهی به میراث معنوی امام هادی(ع)

بنا به روایتی که از شیخ کلینی، شیخ مفید و شیخ طوسی وجود دارد، دهمین پیشوای شیعه و دوازدهمین معصوم، حضرت علی‌بن محمد، امام هادی(ع) در نیمه ذی‌الحجه سال 212 هجری قمری در اطراف مدینه و در محلی به نام صریا به دنیا آمده است، اما در برخی از منابع تاریخی نیز تولد آن حضرت را 27 ذی‌الحجه و در بعضی دیگر نیز ماه رجب سال 214 هجری قمری را سال ولادت این این امام بزگوار ذکر کرده‌اند.

با جست‌وجو در متون تاریخی به وضوح در می‌یابیم که همواره ائمه اطهار(ع) مورد آزار و شکنجه خلفای جور قرار می‌گرفته‌اند و این فشارها و اختناق‌ها هرچه به تولد حضرت مهدی(عج) نزدیک‌تر می‌شویم نسبت به امامان بزرگوار بیشتر می‌شود تا جایی که امامی چون امام هادی(ع)، بیشتر عمر خود را تحت مراقبت شدید خلفا گذرانده‌ است و یا اینکه در مکانی خاص زندانی بوده‌اند که این امر نه تنها یکی از عواملی است که باعث قلت احادیث شد، بلکه باعث محدود شدن ارتباط ائمه(ع)، خصوصاً امام هادی(ع) و پدر گرامی‌شان با شیعیان شد.

برای این امام بزرگوار القابی چون نقی، طیّب، امین، هادی، ناصح، مرتضی، فقیه، عالم، فتاح و متوکل عنوان شده است که از مشهورترین القاب ایشان می‌توان به «نقی» و «هادی» اشاره کرد.

شیخ طوسی، دانشمند نامدار اسلام تعداد شاگردان امام را در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی 185 نفر می‌داند که از میان این افراد می‌توان به چهره‌های درخشان علمی، معنوی و شخصیت‌های برجسته‌ای چون فضل‌بن شاذان نیشابوری، حسین‌بن سعید اهوازی، ایوب‌بن نوح، عبد‌العظیم حسنی، عثمان بن سعید اهوازی، ابوهاشم جعفری و علی‌بن جعفر بن سکیت اهوازی اشاره کرد که برخی از آنها دارای تألیفاتی ارزشمند در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی هستند.

امام هادی(ع) در مدت امامت خود با چندتن از خلفای عباسی از جمله معتصم عباسی، واثق پسر معتصم، متوکل عباسی، برادر واثق، منتصر، پسر متوکل، مستعین عموی منتصر و معتزّ پسر دیگر متوکل معاصر بود.

شرایط شیعیان در دوران امامت امام هادی(ع)

شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شیعیان در دوره امام هادی(ع) مصادف بوده است با تسلط همه جانبه خلافت عباسی بر جوامع اسلامی که هرگز از اندیشه محدود کردن امامان شیعه و اعمال فشار نسبت به آن‌ها غافل نبوده‌اند. در واقع دوران امام هادی(ع) مصادف با تسلط همه جانبه خلفای عباسی بر اوضاع آن زمان بود که این خلفا تمام همت خود را صرف گسترش مکتب خلافت می‌کردند و به همین دلیل بود که شیعیان در اغلب مواقع تحت آزار و شکنجه قرار می‌گرفتند و یا اینکه در زندان‌ها حبس می‌شدند.

مطالعات تاریخ سیاسی نشان می‌دهد که در این دوره، قیام‌هایی از جانب شیعیان به وقوع پیوست که گرچه با ناکامی همراه بود، اما به هر جهت نشان از فعالیت‌های سیاسی و انقلابی علیه خلفای جور دارد و البته فشارهای حکومتی نسبت به شیعیان نیز موجب شد تا در این دوران، همچنان حالت تقیه و استتار رعایت شود، به‌گونه‌ای که پس از آزادی نسبتاً مختصری که پس از امام موسی کاظم(ع) و امام رضا(ع) به وجود آمد، تمرکز شیعیان در بعضی شهرها بیشتر شده و حلقه‌های درسی متعددی تشکیل می‌شد، اما با این حال در همین سال‌ها تعداد کثیری از شیعیان تحت تعقیب قرار گرفته و در زندان‌ها مورد شکنجه قرار گرفتند و یا آنکه به شهادت رسیدند.

در این زمان، شیعیان کتاب‌های مدون حدیثی، فقهی و کلامی اصحاب ائمه(ع) را در اختیار داشتند و از طریق وکلا پرسش‌ها و مشکلات خویش را از امام هادی(ع) می‌پرسیدند و  امام نیز شیعیان را به اصحابی که دارای سابقه زیادی بودند و علاقه شدیدی به اهل بیت(ع) داشتند، هدایت می‌کردند.

عصر امام هادی(ع) عصر اختناق و استبداد بود و امام نیز برای فعالیت‌های فرهنگی در سطح گسترده، آزادی عمل نداشتند و از این نظر فضای جامعه با عصر امام باقر(ع) و به ویژه امام صادق(ع) تفاوت چندانی نداشت. آن امام همام در همان شرایط نامساعد علاوه بر فعالیت‌های فرهنگی از طریق مناظرات، مکاتبات، پاسخ‌گویی به سؤالات و شبهات و تبیین بینش درست در برابر مکاتب کلامی منحرف به تربیت راویان و محدثان بزرگی همت گمارد.

از امام هادی(ع) دعاهایی روایت شده که همواره در قنوت نمازهایشان می‌خواندند که  این دعاها، اوج انقطاع ایشان را از تعلقات مادی و شدت اتصالشان را به مبدأ هستی به خوبی نشان می‌دهد، از طرفی این واقعیت را نباید از نظر دور داشت که شیعه از فرهنگ ادعیه و زیارت بسیار غنی برخوردار است، به‌گونه‌ای که هیچ‌یک از فرق اسلامی از این مقدار ادعیه و زیارت بهره‌مند نیستند و این نشان از چهره معنوی تشیع و عرفان شیعی دارد.

در کارنامه امام هادی(ع) دعا و زیارت از نظر تربیت شیعیان و آشنا ساختن آنها با معارف شیعی، نقش عمده‌ای ایفا کرده است. این دعاها جز راز و نیاز با خدا به شکل‌‌های مختلف به پاره‌ای از مسائل سیاسی و اجتماعی هم اشاراتی دارد، ضمن اینکه این ادعیه نشان از اختناق شدید حاکم بر آن دوره نیز دارد.

نحوه ارتباط امام هادی(ع) با شیعیان

علی‌رغم موانع، مسائل و فشارهای حکومتی که نسبت به شیعیان وارد می‌شد، آنها همواره با امام خود چه در بلاد دور دست و چه در بلاد نزدیک در ارتباط بودند و از مسائل مورد نیازشان آگاه می‌شدند. در این دوران شیعه در سراسر بلاد اسلامی گسترده شده بود که این گسترش را به‌ویژه از آثار ضد شیعی و نیز اقدامات سیاسی و نظامی حکام به‌منظور جلوگیری از گسترش روز افزون تشیع به‌خوبی می‌توانیم ببینیم.

در واقع شرایط موجود، امامان را وا داشت تا از ابزار جدیدی برای برقراری ارتباط با پیروان خود استفاده کنند. این ابزار چیزی جز شبکه ارتباطی وکالت و تعیین نمایندگان و کارگزاران در مناطق مختلف توسط امام نبود و اصولا سیستمی که ضامن پیدایش و دوام و استحکام این ارتباط بود. البته این مسئله از دوران امام رضا(ع) شروع شده بود. افرادی که به‌عنوان وکیل از سوی امامان انتخاب می‌شدند، کار ایجاد و تنظیم ارتباط میان ائمه و شیعیان را بر عهده داشتند که علاوه بر جمع‌آوری خمس و ارسال آن برای امام در حل معضلات کلامی و فقهی هم نقش سازنده‌ای ایفا می‌کردند.

البته گاهی نیز کسانی از این وکلا منحرف می‌شدند و مورد تکذیب امام وقت قرار می‌گرفتند و طبعاً افراد دیگری جایگزین آنها می‌شدند. بنابراین، سیستم وکالت در تثبیت موقعیت سیاسی و فرهنگی شیعه نقش اساسی داشت.

درصد کمی از احادیث شیعه را مکتوبات حدیثی امامان(ع) تشکیل می‌دهد. این احادیث در بیشتر مصادر حدیثی شیعه به‌ویژه در کتب اربعه وجود دارند و بسیاری از آنها از نظر کارشناسان حدیث به‌عنوان حدیث صحیح پذیرفته شده است. مکتوبات ائمه عبارت از نامه‌ها، دستورالعمل‌ها و حتی پیغام‌های امامان(ع) است که خطاب به نمایندگان خود یا شیعیان مستقر در یک ناحیه ارسال می‌کردند.

در این میان یکی از روش‌هایی که مسلمانان همواره مسائل و مشکلات شرعی و غیر شرعی خود را با امامان(ع) در میان می‌گذاشتند، ارسال نامه‌ها و رسائل بود که بعداً به مکاتبه و توقیع شهرت یافت. به‌گونه‌ای‌که بعضاً جای پاسخ را خالی می‌گذاشتند و امام هم جواب را در زیر همان نامه مرقوم می‌کردند. این مکاتبات در مجموع درصد کمی از احادیث شیعه را تشکیل می‌دهد و توسط افراد مورد اطمینان امام به دست صاحبانشان می‌رسید.

با نگاهی به احادیث روایت شده از امام هادی(ع) می‌توان دریافت که مجموع آن‌ها به 400 حدیث می‌رسد که بیشترین آنها در خصوص امامت و ولایت با تعداد 91 حدیث نقل شده است و این خود می‌تواند شاخص خوبی در خصوص اهمیت و نقش امام به‌عنوان رهبر و ولی جامعه باشد، زیرا از یک طرف مکاتب کلامی و نحله‌های مذهبی فراوانی مضاف بر فرقه‌های محمدیه و جعفریه در آن زمان وجود داشته‌اند و از طرف دیگر نیز شدت اختناق و فشار حاکمان آن زمان بر امامان(ع) و شیعیانی که به‌طور وسیع در سراسر مملکت اسلامی پخش شده بودند و همگی باعث شده بودند که شیعیان در پیمودن راه حق دچار تزلزل و انحراف فکری شوند را نشان می‌دهد.

امام هادی(ع) با تشخیص این مهم و روایت فراوان در این زمینه نهایت سعی خود را به کار بست و توانست علاوه بر طرد و سرکوب مکاتب و نحله‌های ضاله در راهنمایی و هدایت شیعیان، نقش بسزایی را ایفا کند. البته پس از مشخص کردن امام و ولی جامعه، امام هادی(ع) با احادیث خود در قالب موعظه و کلمات قصا، ادعیه و. . . مردم را به آگاهی در امور دینی و تکالیف شرعی و شناخت مسائل روز رهنمون می‌کردند. در مسند الإمام الهادی(ع) برخی احادیث با اختلافی اندک دوبار تکرار شده‌اند و در صورت ادغام آنها قطعاً به تعداد کمتر از 400 حدیث می‌رسیم.

و در نهایت با نزدیک شدن به تولد پر برکت حضرت ولی عصر(عج) ائمه به شدت تحت مراقبت و نظارت قرار گرفتند و این عامل در قلت احادیث نقشی بسیار تعیین کننده داشته است، امام(ع) با صدور اندک احادیثی، اما صحیح در زمینه‌های مختلف در برخورد با این موانع موفق بودند و آگاهی عباسیان از تولد و ظهور صاحب عصر(عج) باعث شده بود ائمه شیعه به شدت تحت مراقبت و کنترل قرار گیرند.

منبع:

Hawzah.net