نقش ویژه علامه مجلسی در مستندسازی احادیث اهل بیت(ع)

حسن حکیم‌باشی، یک پژوهشگر و مدرس علوم اسلامی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، به‌مناسبت روز بزرگداشت علامه مجلسی، اظهار کرد: محمدباقر مجلسی طی 72 سالی که در این دنیا زندگی کرد با توجه به اقداماتی که انجام داد از جمله محدثان بزرگ شیعه به‌شمار می‌رود، به‌گونه‌ای که طی سال‌های زندگی خود کتب فراوانی را تألیف کرد که اصلی‌ترین و به‌نوعی شاهکار آثار ایشان، کتاب بحارالانوار است.

وی با بیان اینکه ایشان یکی از محمدین ثلاثه متأخر به‌شمار می‌رود، گفت: مرحوم مجلسی در کتاب بحارالانوار کار مهمی که انجام داده این بوده که تمام کتب متفرقه حدیثی شیعه را که از طرفی متکثر و پراکنده بوده‌اند و از طرفی نیز به دلیل اینکه چند سده‌ای از آن‌ها می‌گذشته و به‌نوعی هم دچار تعارضات نسخ، بهم‌ریختگی برخی عبارات و پیدایش تفاوت در نقل و عبارات شده بود را جمع‌آوری کرد.

این پژوهشگر و مدرس علوم اسلامی تصریح کرد: ایشان سعی کرده بود پالایش اساسی در حدیث انجام داده باشد که بر همین اساس احادیث معتبر را جمع‌آوری کرد و همچنین پس از بررسی کارشناسانه خود، آن دسته از احادیثی را که به نظرش معتبر نبودند را حذف می‌کرد. وی در کنار این اقدامات، جمع‌بندی و دسته‌بندی احادیثی که حول محور یک موضوع بودند را انجام داد و همین اقدام مهم ایشان است که موجب تفاوت و تمایز این اثر شاهکار شده است.

وی اظهار کرد: علاوه بر تمام این اقدامات نیز باید گفت که یکی از جنبه‌های کار مرحوم علامه مجلسی این است که ایشان همراه با نقد متن حدیث، توضیحات مختلفی را هم ارائه کرده و توضیحاتی راجع به شرح واژه‌ها، توضیح پیچدگی‌های معنایی روایات و احیاناً رفع تعارضاتی که برخی روایات دارند، نگاشته است.

موقعیت اجتماعی و سیاسی مرحوم مجلسی در زمان صفویه

این پژوهشگر و مدرس علوم اسلامی با اشاره به موقعیت اجتماعی و سیاسی علامه مجلسی بیان کرد: در واقع ایشان از موقعیت اجتماعی و سیاسی ویژه‌ای برخوردار بوده، زیرا در کنار حاکمان صفوی به‌عنوان بازوی دینی و علمی حکومت حاکمان صفوی حضور داشته که به اعتبار این حضورشان، منصب شیخ‌الاسلامی به ایشان نسبت داده بودند که به‌واسطه این منصب به‌عبارتی ریاست همه امور دینی و دنیایی که به جامعه بازمی‌گردد و با بخشی از جنبه‌های دین مردم سر و کار داشته باشد را بر عهده داشت.

حکیم‌باشی گفت: در آن زمان در راستای رفع و پاسخگویی به مسائیلی چون امامت جمعه، قضاوت و موضع‌گیری عقیدتی در یک گستره وسیع، نیاز به یک عالم همه جانبه را می‌طلبید که مرحوم علامه مجلسی به دلیل موقعیت و با در دست داشتن نسخه‌های بسیار ارزشمند، تصحیح شده و مورد اعتبار از متون حدیثی گذشته، فرد مناسبی برای پاسخگویی به تمامی این سؤالات بود.

وی بیان کرد: از قرن پنجم تا یازدهم، نسخه‌های مختلفی که رونویسی می‌شدند به تدریج دچار معارضات، غلط‌های نگارشی، تفاوت نقل‌ها و... می‌شدند که مرحوم مجلسی به دلیل منصب سیاسی و اجتماعی که داشت توانست نسخه‌هایی که عالمان مهم و برجسته سده‌های مختلف تصحیح کرده و نوشته بودند را در اختیار بگیرد و از آن‌ها استفاده کند که این موضوع می‌تواند نکته مهمی در راستای اقدامات ایشان باشد.

امتیازات بحارالانوار

این پژوهشگر و مدرس علوم اسلامی اظهار کرد: از این‌رو بود که ایشان کتاب بحارالانوار خود را توانست به کمک دستیاران پژوهشی که در کنار خود داشته با بهترین تحصیح، دقت، کارشناسی، بررسی و سخت‌گیری هرچه تمام‌تر در سطح متن اصلی و متن مورد اعتماد به سرانجام برساند و همین مهم، نقطه امتیازی برای بحارالانوار به‌شمار می‌رود.

حکیم‌باشی با بیان اینکه ستایش‌های زیادی از سوی عالمان راجع به این شاهکار مرحوم مجلسی آمده است، ادامه داد: با توجه به این موارد باید گفت که محتوای این اثر شامل تمام مطالب دینی اعم از قرآن، سنت، فقه، حدیث، عرفان، حکمت، فلسفه اخلاق، تاریخ، ادبیات، ذکر، دعا و... است. البته اگرچه که بحارالانوار یک کتاب حدیثی است و تقریباً محتوای آن تماماً حدیث است، اما این اثر در عین حدیثی بودن آن یک دایرةالمعارف به‌شمار می‌رود، زیرا اثری جامع و کامل است، به‌گونه‌ای که نمونه‌ای همانند این اثر را سراغ نداریم.

این پژوهشگر و مدرس علوم اسلامی تصریح کرد: در راستای اهمیت این کتاب ایشان برخی از افراد گفته‌اند که همه باید نسخ خود را از یک حدیث و مجموعه‌های حدیثی با بحارالانوار تطبیق دهند و به بحارلانوار عرضه کنند. در واقع این مهم بیانگر ویژگی و اهمیت کار مرحوم مجلسی است و به اصطلاح نیز نقش ویژه ایشان در مستندسازی احادیث اهل بیت(ع) را نشان می‌دهد.

حکیم‌باشی با بیان اینکه همه ما می‌دانیم ایشان به واسطه مقام علمی، شایستگی و مخالفانی که داشته‌اند به‌عنوان محدث شناخته شده‌اند، اظهار کرد: ایشان در خطبه اول بحارالانوار گفته است من در جوانی به دنبال علوم رایج، معقول و رشته‌های مختلف بودم، اما شاهد هستیم که ایشان بعد از این دوران تمام علوم را اولویت دوم خود قرار داده و به جمع‌آوری حدیث پرداخته است و همواره در همه علوم ورود پیدا کرده و بر سایر علوم مختلف اسلامی نیز تسلط داشته و به همین واسطه نیز می‌توان ایشان را علامه محدث نامید.

اهداف مرحوم مجلسی از تألیف بحارالانوار

وی ادامه داد: اما شاید این سؤال ایجاد شود که با وجود اینکه کتاب‌های حدیثی زیادی وجود داشته، اما هدف مرحوم مجلسی از تألیف بحارالانوار چه بوده است؟ پراکندگی، تفرق و تشتت روایات شیعه برای ایشان به‌شدت رنج‌آور بوده است و بر همین اساس به نوشتن این کتاب دایرةالمعارف‌گونه پرداخت. البته این در حالی است که برخی افراد نسبت به این شاهکار ایشان اشکالاتی هم داشته‌اند که محققان با توجه به هدف وی از تألیف این اثر، اینگونه پاسخ داده‌اند که این اشکالات وارد نیست.

حکیم‌باشی اظهار کرد: همچنین بحث دیگری که مطرح می‌شود این است که آیا از نظر مرحوم مجلسی و کارشناسان حدیث شیعی، همه روایات موجود در این اثر معتبر است؟ که در پاسخ باید گفت قطعاً اینگونه نیست، زیرا خود ایشان چنین تعهدی نداده و در موضع‌گیری‌هایی که داشته نیز هرگز نگفته این احادیث صحیح هستند و این دقیقاً برخلاف نگاه روایات اهل تسنن است که می‌گویند احادیثی که وجود دارد از پیامبر(ص) است و در مقابل نیز شیعه، روایات این کتاب را به‌صورت قطعی صحیح نمی‌داند.

وی گفت: با وجود اینکه احادیث و روایات موجود در بحارالانوار تماماً صحیح هستند، اما نظرات مختلفی در خصوص اینکه چه میزان از این احادیث صحیح و چه میزان از آن‌ها صحیح نیستند وجود دارد، به‌گونه‌ای که برخی از افراد معتقدند که 80 درصد این احادیث معتبر و درصد کمی از آن‌ها غیر معتبر هستند. بر همین اساس نکته مهمی که وجود دارد این است که باید دقت داشت که اگر گفته می‌شود نیمی از احادیث این کتاب معتبر هستند و نیم دیگر نیز معتبر نیستند، هرگز بدین معنا نیست که این‌ها حدیث نیستند و جعلی و دروغ هستند، بلکه بدین معناست که ما نمی‌توانیم معتبر بودنشان را اثبات کنیم.