خداوند به قربانی شدن انسان‌ها خاتمه می‌دهد
ماجرای امتحان حضرت ابراهیم و اسماعیل(ع) و تسلیم بودن‌شان در برابر امر الهی، چاقویی که نمی‌برد، گوسفندی که به عوض اسماعیل به ابراهیم داده می‌شود، یک نشانه است، خداوند به قربانی شدن انسان‌ها خاتمه می‌دهد.
قربانی کردن و آیین قربانی، به عنوان رفتاری دینی اجتماعی از کهن‌ترین آیین‌هایی است که مورد توجه انسان‌ها بوده و حیات آن را می‌توان به درازای زندگی بشر گره زد. اغلب حیواناتی مانند گاو، شتر، گوسفند، اسب و گاه مادیان، گورخر، الاغ و ماکیان به مناسبت‌های گوناگونی مانند بلاگردانی، دفع نحس است و چشم زخم، شکرگزاری، کامیابی در امور، تولد فرزند، تقویت روان مرده، دفع جادو و ابطال طلسم قربانی می‌شوند.
بلاگردانی، يکی از عناصر کليدی و مهم فرهنگ عامه محسوب شده که با توجه به فرهنگ‌ها و قوميت‌های مختلف به شکل متنوعی برگزار می‌شود. در گذشته جنبه‌های گوناگونی برای انتقال شر و دفع بلا وجود داشته است گاهی شر به اشياء انتقال می‌يافت و گاهی نيز گريبان انسانی را می‌گرفت.
قربانی کردن به‌عنوان آيينی دينی و اسطوره‌ای، تقريباً در همه اديان به شکل‌های مختلف وجود داشته است کسی که از سفر بازمی‌گردد، جلوی پايش گوسفند قربانی می‌کنند و آويختن تکه‌ای از بدن برخی حيوانات، در نگاه عامه می‌تواند برای دفع چشم زخم مؤثر باشد، البته در خصوص منشأ و چگونگی شکل‌گيری چنين باورهایی اطلاعات دقيقی در دست نيست.
در خصوص قربانی و انواع آن در متون ادبی پژوهش‌های مختلفی صورت گرفته است. نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد که انواع قربانی در بین تمام ادیان رواج داشته است و هدف آن دفع بلا، ترس از خشم خدایان، روا شدن حاجت، یک عمل دینی در اعیاد مذاهب مختلف، عقیقه کردن و نظایر آن بوده است.
تعدیل قربانی‌های انسانی از آثار پایه‌گذاران ادیان الهی
مطالعات اسطوره‌شناختی نشان می‌دهد که در ابتدا قربانی‌هايی که برای خدايان صورت می گرفته، معمولا قربانيان انسانی بوده‌اند. این عمل آیینی پس از ظهور ادیان الهی و رشد فکری بشر دچار تغییر و دگرگونی‌هایی شد و حیوان جایگزین انسان شد. نتایج پژوهش‌های ادبی که با روش توصیفی تحلیلی به موضوع قربانی‌های حیوانی در متون نظم روایی (تا قرن هفتم) پرداخته‌اند، نشان می‌دهد که تعدیل قربانی‌های انسانی به قربانی‌های حیوانی از آثار نیک پایه‌گذاران ادیان الهی است.
اگرچه آداب قربانی با توجه به اقليم‌ها و فرهنگ‌های مختلف به شکل متنوع انجام می‌شد، با پيشرفت جوامع انسانی زيربنای فکری و نوع برخورد با اين باور رايج دچار تغيير و تلطيف شد و شکل انسانی آن منسوخ گشت و حيوانات يا ماکيان جايگزين آن گرديد.
قربان در لفظ به معنی نزدیک و تقرب است و در تبیین اصطلاح آن در لغت‌نامه دهخدا آمده است: «قربان: عید اضحی، گوسفندکشان، روز دهم ذی‌‌حجة‌الحرام است. یکی از روزهای بزرگ و اعیاد با عظمت اسلامی است. در این روز حاجیان در منی، نزدیک مکه، گوسفند قربانی می‌کنند.»
آیین قربانی در تمامی ادیان وجود داشته است و برای مسلمانان همان آیین ابراهیمی است که یادآور خاطره ذبح اسماعیل فی سبیل‌الله است. امروزه این عبادت دیرینه از معنا و مفهوم واقعی خود فاصله گرفته است و در اجرای آن اغلب به حفظ آداب ظاهری بسنده می‌شود.
آزاده ده‌عباسی (1394) در مقاله «رمزگشایی آیین قربانی در اسطوره و عرفان» به بررسی جایگاه قربانی در عرفان اسلامی و رمزگشایی از آیین قربانی می‌پردازد که عرفان آن را به کمال رسانده و به آن غنای معنایی بخشیده است.
وی با کنکاشی در داستان ذبح اسماعیل کلید حل مسئله را در دادن معنایی نمادین به این آیین می‌داند و از این رو قربانی را یک نماد معرفی می‌کند.
چنانکه در اساطیر آمده دیر زمانی قربانی در میان ملل به قدری اهمیت و ارزش پیدا کرد که دیگر قربانی کردن حیوانات و پرندگان کافی به نظر نمی‌رسید و قربانی کردن انسان هم در راستای به‌گزین کردن قربانی برای خوشامد خدایان به این مجموعه اضافه شد. به این معنا قربانی کردن برای جذب نیروی خدایان و دفع مقدرات شوم و نیز ایمن ماندن از مکر اهریمنان به شکل امری عادی متداول گردید.
عقیده پیشینیان در باب قربانی کردن این بود که خون نشانه حیات است. بنابراین ریختن و جاری کردن آن، نشانه در جریان بودن زندگی به شمار می‌آمد، همچنین باور داشتند که خون قربانی می‌تواند موجب باروری زمین شود.
بنابر تعالیم دینی، اولین قربانی هابیل بوده است. بررسی سرگذشت قربانی کردن نشان می‌دهد که این آیین کهن در تمام ادیان ریشه دارد، معتقدان به دین مسیح، بودا، اسلام و به‌ویژه یهودیان از این عبادت بهره برده‌اند.
آنچه از مطالعات بر می‌آید این است که قربانی کردن در ابتدا صرفا برای قرب الهی صورت می‌گرفته است، اما در سرنوشت با فراز و نشیب خود مفاهیم و معناهای دیگری هم به خود گرفته است. لیکن اقوام و ملل مختلف جهان با آداب منطقه‌ای خاص خود، موجب انحرافاتی در برپایی آن شده‌اند.
بنابراین اگرچه قربانی یک آیین دینی به شمار میرود، اما در آیین ملل مختلف با خرافات بسیاری درآمیخته است به‌گونه‌ای که منظور نظر قرآن کریم در آیه دوم سوره مائده «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا ۚ وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا ۚ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا ۘ وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، حرمت شعاير خدا، و ماه حرام، و قربانى بى‌نشان، و قربانی‌هاى گردن‌بنددار، و راهيان بيت‌الحرام را كه فضل و خشنودى پروردگار خود را مى‌طلبند، نگه داريد. و چون از احرام بيرون آمديد مى‌توانيد شكار كنيد، و البته نبايد كينه‌توزى گروهى كه شما را از مسجد‌الحرام باز داشتند، شما را به تعدى وادارد و در نيكوكارى و پرهيزگارى با يكديگر همكارى كنيد، و در گناه و تعدى دستيار هم نشويد، و از خدا پروا كنيد كه خدا سخت‌كيفر است» قرار گرفته است.
قربانی در فرهنگ امروز واجد کارکرد و مفهومی دیگر شده است. مسئله این است که اگرچه قربانی یک آیین مذهبی به شمار می‌آید، از اساس خود که رنگ و بویی عرفانی و اسطوره‌ای داشته، فاصله گرفته است. سرنوشت بسیاری از آداب آیینی در فرهنگ‌ها از دست دادن پشتوانه‌های معنایی آن‌هاست.
آیین قربانی به شکلی که امروز مورد توجه ماست از زمان حضرت ابراهیم(ع) آغاز شد که شرح آن در کتب دینی و تاریخی آمده است. ماجرای امتحان ابراهیم و اسماعیل و تسلیم بودن‌شان در برابر امر الهی، چاقویی که نمی‌برد، گوسفندی که به عوض اسماعیل به ابراهیم داده می‌شود، یک نشانه است، خداوند به قربانی شدن انسان‌ها خاتمه می‌دهد.
عرفان به معنای واقعی خود از همان ضروریاتی است که پیش از قربانی کردن باید مهیا شود. اینکه روز پیش از قربان یعنی نهم ذی‌الحجه را یوم‌العرفه می‌خوانند، گواه این ادعاست.
منبع: مقاله «رمزگشایی آیین قربانی در اسطوره و عرفان» آزاده ده‌عباسی
انتهای پیام
