تاریخ حرم رضوی به روایت آلبوم‌ عکس کاخ موزه گلستان

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، جواد نوائیان رودسری پژوهشگر تاریخ و حرم‌شناسی، امروز 24 مهرماه، در نخستین جلسه سلسله کارگاه‌های قصه‌های حرم در مؤسسه فرهنگی قدس، اظهار کرد: در آغاز پانزدهمین قرن بعثت نبوی و در آستانه سالروز پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی، تجدید طلاکاری و تعمیرات گنبد مطهر انجام پذیرفت. بعد از آن طراحی‌هایی انجام شد که به این کتیبه اضافه گردید. این سبزی که در کتیبه وجود دارد، در واقع تداوم سبزی است که در دو طرف کتیبه قبلی مورد استفاده قرار گرفته است.  

پژوهشگر تاریخ و حرم‌شناسی با اشاره به آلبوم‌های عکس کاخ موزه گلستان، افزود: از طریق این تصویر و عکس‌های دیگر مجموعه عکس‌های کاخ موزه گلستان، به جزئیات بیشتری می‌توانیم پی ببریم. عکس ۱۴۰ مجموعه آلبوم‌های عکس کاخ موزه گلستان نشان‌دهنده قسمتی از صحن کهنه در همین زمان است که از یک زاویه این عکس، گنبد و داربست‌های اطراف آن به‌خوبی قابل مشاهده است.  

گنبد رضوی، اولین گنبد طلایی در جهان اسلام است

وی در خصوص منابع اصلی حرم امام رضا(ع)، گفت: قدمت برخی از این منابع را به دوره غزنوی نسبت می‌دهند و برخی دیگر، تجدید بنا در ادوار بعدی را شرط می‌دانند. نکته جالب این است که مناره در دوره نادرشاه طراحی شد و بخش بالایی گنبد، یعنی کلاهک آن، در دوره شاه طهماسب اول ساخته شده است. قسمت پایین کتیبه تا پایین گنبد نیز مربوط به دوره شاه عباس اول است و این گنبد، اولین گنبد طلایی در جهان اسلام به شمار می‌رود.

پژوهشگر تاریخ و حرم‌شناسی بیان کرد: البته باید گفت که براساس اسناد موجود از دوره شاه طهماسب تا طلاکاری شدن گنبد که در سال ۱۰۱۰ ق اتفاق افتاد، گنبد حرم امام رضا(ع) تنها دو رنگ داشت. یک بخش رنگ سبز و بخشی رنگ طلایی بوده است.

وی با اشاره به پرونده دوم این مجموعه، گفت: این مهم‌ترین پرونده است و ممکن است کشفی جدید در ساختار معماری حرم امام رضا(ع) را شامل شود. عکسی فوق‌العاده استثنایی از آلبوم ۱۴۲ وجود دارد که نمایی از صحن آزادی را نشان می‌دهد. این عکس بسیار محتوایی و قابل توجه است. فضایی که در این تصویر مشاهده می‌شود مربوط به ایوانی است که بعدها به طلا آراسته شد و ایوان طلای ناصری نام گرفت و این فضا در دوره قاجار ایجاد شده است.  

نوائیان بیان کرد: دیوارهایی که در این تصویر وجود دارد، نمایانگر دقت بالای معماران دوره صفویه است. با توجه به کتیبه‌های موجود، شباهت زیادی بین کتیبه‌های دور ایوان طلا و کتیبه‌ها در این عکس دیده می‌شود.

پژوهشگر تاریخ و حرم‌شناسی در خصوص صحن آزادی و سقاخانه آن، بیان کرد:  در مورد صحن آزادی و سقاخانه آن، نکاتی وجود دارد. یک مورد آن مربوط به شرایط زمین این بنا است، چرا که زمین‌های این منطقه به علت سابقه زراعی، خواص ساخت‌وساز متفاوتی دارند. قبل از ساخته شدن این فضا، منطقه باغی با آبیاری مناسب بود و لذا خانه‌سازی در زمین‌های زراعی چندان معقول نیست، اما با توسعه اطراف، این تغییرات رخ داده است.

وی بیان کرد: اما در خصوص سقاخانه این صحن باید گفت که براساس اسناد تاریخی این سقاخانه‌ حدود سال ۱۳۰۰ هجری قمری توسط مستشار الملک ساخته شده، و در وسط صحن آزادی قرار دارد. این بنا همزمان با ساخت دار السیاده بوده و ورودی‌ها به دلیل بمب‌گذاری تخریب شده است. مستشار الملک، به عنوان پیش مالیه خراسان، به دلایل مختلف این سقاخانه را ایجاد کرده و با طراحی مسیر آبی، فضای مفرح و تلطیف‌شده‌ای به وجود آورده است.  

نوائیان تصریح کرد: در خصوص تخریب و تغییرات نیز در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی، محمد ولی اسدی نایب‌الولی اقدامی برای تغییرات در سقاخانه انجام داد. او سقف سقاخانه را برداشت و جوی آبی را ساماندهی کرد. این تغییرات به دلیل بعضی انتقادات از بنای قاجاری و به منظور بهتر دیده شدن حرم امام رضا(ع) صورت گرفت. حتی بعضی بر این عقیده بودند که این کار به دلیل افزایش دیدار و سلام به حرم بوده است.  

امنیت بالای حفظ ساختارهای تاریخی در آستان قدس رضوی

پژوهشگر تاریخ و حرم‌شناسی با اشاره به محافظت از آثار تاریخی، بیان کرد: آستان قدس رضوی به لحاظ حفظ ساختارهای تاریخی خود از امنیت بالایی برخوردار است. بسیاری از آثار تاریخی، مانند کاشی‌های سنجری، چه پیش از مغول و چه پس از آن، همچنان در این مکان حفظ شده‌اند. به این ترتیب، این مکان، یکی از بهترین نقاط برای حفاظت از آثار تاریخیشان به شمار می‌رود

وی بیان کرد: حتی در تاریخ حمله مغول اگرچه غارت از حرم مطهر رضوی صورت گرفت، اما با توجه به اینکه مغولان از تخریب فضاهای عرفانی و معرفتی ترس داشتند، لذا هیچگونه تخریبی در دوران حمله آنان در حرم رضوی انجام نشد.

نوائیان افزود: در خصوص فضاهای جانبی نیز سکوهای کنار ورودی صحن آزادی نقش مکانی برای استراحت زائران را ایفا می‌کردند، به خصوص در ایام خاص از سال که حرم زائران زیادی داشت همچنین، وجود تخت‌ها در صحن آزادی گویای کاربری‌های اقتصادی آن زمان است که می‌توانسته به مشاغل مختلف مرتبط باشد.  

پژوهشگر تاریخ و حرم‌شناسی گفت: براساس اسناد تاریخی حجره‌های داخل صحن برای مشاغلی از جمله پوستین فروشی، انگشتر و زیورآلات فروشی، صحافی، چاپخانه و سایر شغل‌های رایج آن دوران به اجاره داده می‌شد.

وی در خصوص نقاره‌خانه، تصریح کرد: فضای نقاره‌خانه، که در سال ۱۲۸۶ تأسیس شده، در عکس‌های قدیمی دیده نمی‌شود. این پرسش وجود دارد که کجاست و چرا در تصاویری از صحن آزادی نمایان نیست؟ به نظر می‌رسد بنای اولیه نقاره‌خانه در فضایی قرار داشته که از یک نمای عکس نمایان نبوده و از نمای دیگر قابل روئیت است این از عکس‌های مشابه پیداست.

نوائیان بیان کرد: در مجموع می‌توان نتیجه‌گیری کرد که صحن آزادی و سقاخانه آن، با تاریخچه غنی و تغییرات بسیار، نه تنها یک فضا برای عبادت، بلکه محلی برای ادامه زندگی اقتصادی و اجتماعی زائران بوده است. حفظ آثار تاریخی و توجه به طراحی‌های اولیه، به عنوان دلایلی مهم در محافظت از این فضاها مطرح هستند.  

پژوهشگر تاریخ و حرم‌شناسی در تشریح جزئیات ورودی حرم، افزود: ورودی حرم امام رضا(ع) از داخل صحن انقلاب، به‌صورت مستقیم به ضریح امام رضا(ع) منتهی نمی‌شود، این طراحی هدفمند است و احتمالاً به دوره تیموری بازمی‌گردد. نقشه‌ای وجود دارد که نشان‌دهنده این طراحی خاص است که متعلق به کتابی از اعتمادالسلطنه است.

وی گفت: با توجه به معماری و آثاری که از تخریب در عکس‌ها قابل مشاهده است، می‌توان دید که در آن دوران آجرها ابعاد آجرها مربعی شکل بوده و در کارخانه معرق‌سازی آن زمان یعنی در دوره صفوی آجرها را به شکل مربع مربع طراحی می‌کردند که در دوران فعلی امکانات بهتر شده  و آجرها را وسیع تر، بزرگ‌تر و یکپارچه‌تر می‌گیرند.

نوائیان بیان کرد: نکته جالب توجه این است که کتیبه پیشانی ایوان از بین رفته است و نمی‌دانیم در نیمه بالایی چه متنی نوشته شده است، اما دو طرف از دورتادور سوره «لقمان» نوشته شده و در حاشیه آن نیز هم آیات متعددی از سوره «قصص» را آوردند که این معماری مربوط به دوره صفوی است.

پژوهشگر تاریخ و حرم‌شناسی افزود: اما شاید سؤال پیش آید که از کجا می‌گویند متعلق به دوره صفوی است، این از آنجا قابل فهم است که این ایوان به گنبد و رواق الله وردی‌خان که در دوره صفویه ساخته شده است، منتهی می‌شود و دیگر اینکه کپی این ایوان را در ورودی امیر علی شیر نوایی در صحن عتیق یعنی همان ایوان طلا  ساخته‌اند که به لحاظ معماری دقیقا مانند یکدیگر است. این یعنی ایوان طلای صحن انقلاب یه جفت هم داشته است.

وی گفت: یکی از سؤالاتی که عمده متخصصان معماری و افرادی که در حوزه تاریخ معماری کار می‌کنند و حتی خود تاریخ‌دانان در این خصوص کنجکاو هستند، همین است که الگوی در ورودی حرم امام رضا(ع) از داخل صحن انقلاب مستقیم به ضریح باز نمی‌شود، یعنی از پشت پنجره فولاد ضریح قابل مشاهده است، در حالیکه از ایوان طلا ضریح دیده نمی‌شود، یعنی در راستای ضریح نیست و دقیقا همین اتفاق در مورد ایوان هم افتاده است. یعنی یک کار و فرم هدفمند در معماری ورودی‌های حرم امام رضا(ع) است که احتمال خیلی زیاد مربوط به دوره تیموری است.

نوائیان در خصوص ایوان‌ها، بیان کرد: مهمترین کاربری ایوان‌ها در حرم مطهر رضوی در ادوار گذشته برگزاری جلسات درس در ملا عام بوده در این ایوان‌ها، درس‌هایی با خاصیت عوام تدریس می‌شده که از آن می‌توان به تدریس قرآن، حدیث و فقه اشاره کرد.