لزوم آگاهی والدین درخصوص چالش‌های دوران نوجوانی

خبرنگار ایکنای خراسان‌رضوی گفت‌وگویی با رضا زیبایی، روانشناس بالینی در خصوص «چالش‌ها و بحران‌های دوران نوجوانی» داشته است که در ادامه می‌خوانیم.

 

 

رویکردهای روان‌شناختی سنتی در مورد نوجوانان، به‌ویژه رویکردهای فردگرا، چندان کارآمد نیستند، نوجوان در یک سیستم پیچیده زندگی می‌کند که متغیرهای جامعه‌شناختی بسیاری بر او تأثیر می‌گذارند، بنابراین، تمرکز صرف بر متغیرهای درون فردی کافی نیست و در خصوص افراد مراجعه‌کننده به کلینیک روانشناسی به‌جای تمرکز بر یک عامل واحد، به تعامل متغیرهای درونی و بیرونی نوجوان توجه می‌کنیم.

 

نوجوانان اغلب احساس منحصر به فرد بودن و برتری نسبت به دیگران دارند که این حس، هسته اصلی بسیاری از مشکلات و مسائل دوران نوجوانی را تشکیل می‌دهد. دوره نوجوانی، به‌طور معمول، بین ۱۰ تا ۲۴ سالگی تعریف می‌شود، اگرچه برخی منابع بازه‌های زمانی دیگری را مانند ۱۲ تا ۱۸ سالگی پیشنهاد می‌دهند که این گستردگی بازه زمانی، با عواملی مانند تأخیر در ازدواج، ادامه تحصیل و تحولات دنیای مدرن مرتبط است.

 

در خصوص تفاوت‌های فرهنگی در رشد نیز باید گفت در مقایسه با فرهنگ‌های دیگر، نوجوانان در برخی جوامع به دلیل تحصیلات طولانی‌تر و تأخیر در ورود به زندگی مستقل، دیرتر به بلوغ می‌رسند. دنیای مدرن، با پیچیدگی‌های خود باعث شده است که دوره نوجوانی طولانی‌تر شود، بسیاری از افراد تا ۳۰ سالگی به تحصیل ادامه می‌دهند و به‌طور رسمی وارد زندگی مستقل نمی‌شوند.

 

روان‌شناسان و متخصصان مغز و اعصاب بر این باورند که مغز نوجوان در حال ساخت و شکل‌گیری بوده و این نکته بسیار مهمی است که والدین، معلمان، مربیان و همه کسانی که با نوجوانان سروکار دارند، باید به‌خاطر داشته باشند. ارتباط با نوجوان باید مبتنی بر احترام به این واقعیت باشد که شخصیت او هنوز در حال شکل‌گیری است و واکنش‌های دفاعی در برابر رفتارهای نوجوان، به دلیل ناپختگی او، مناسب نیست.

 

بزرگسالان اغلب با عجله و فشار بر نوجوانان، انتظار دارند که آن‌ها سریع‌تر از آنچه هستند به بلوغ برسند که این رویکرد، می‌تواند برای نوجوانان بسیار آسیب‌زا باشد. برخی نوجوانان در برابر سرزنش و فشار والدین، از مکانیسم‌های دفاعی استفاده می‌کنند که این امر می‌تواند به قطع ارتباط و از بین رفتن نقش تربیتی والدین منجر شود.

 

نوجوانان به‌دنبال الگو هستند و از طریق مشاهده یاد می‌گیرند، بنابراین، خودسازی والدین و بهبود روابط آن‌ها (با یکدیگر و با دیگران) بسیار اهمیت دارد و در واقع نوجوانان رفتارهای والدین خود را مشاهده و تقلید می‌کنند. کنترل خشم، رفتار مدبرانه و روابط متعادل والدین، نقش مهمی در رشد نوجوان دارد.

 

خانواده‌هایی که والدینی آرام و اهل تدبیر دارند، معمولاً نوجوانانی آرام‌تر نیز دارند و این به دلیل کارکردن والدین بر روی خود و ایجاد آرامش درونی است و در مقابل، والدینی که مدام درگیر کنترل و نظارت بر فرزندان خود هستند، ممکن است باعث بروز مشکلات رفتاری در نوجوانان شوند.

 

 

نوجوانان به‌ویژه در بحران‌ها ممکن است آسیب ببینند و یکی از ویژگی‌های اصلی دوره نوجوانی، خودشیفتگی است که در واقع نشان‌دهنده عزت‌نفس ناپخته است و این خودشیفتگی، به‌طور طبیعی و در تعامل با محیط شکل می‌گیرد که نقش اقتدار والدین در این میان بسیار مهم است، نوجوان به اقتدار و غرور والدین برای کسب مهارت‌های اجتماعی و ابراز وجود نیاز دارد.

 

برای برقراری ارتباط مؤثر با نوجوان، از قضاوت و سرزنش او خودداری کنید. به‌جای آن، از کلمات مثبت و تشویقی استفاده کنید و نوجوان را در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت دهید، به او اجازه دهید تا در مورد اشتباهات خود، راهکارهای اصلاح را پیشنهاد دهد، به استقلال او احترام بگذارید و بدون اطلاع قبلی وارد حریم شخصی او نشوید، حتی اگر مشکوک به انجام کارهای نادرست هستید، به‌جای ورود ناگهانی و سرزنش، به او فرصت صحبت بدهید، گوش دادن فعال، استفاده از زبان بدن مثبت (تماس چشمی، تکان دادن سر به نشانه تأیید) و ایجاد ارتباط عمیق‌تر، بسیار مهم است.

 

نوجوانان به شدت به جزئیات و رفتارهای اطرافیان خود حساس هستند و به همین آموزش والدین قبل از فرزندآوری، امری ضروری است. این آموزش‌ها به والدین کمک می‌کنند تا با چالش‌های دوره نوجوانی بهتر کنار بیایند و از بروز مشکلات جدی جلوگیری کنند، والدینی که رابطه متزلزلی دارند، ممکن است مشکلات فرزندان خود را تشدید کنند، تفاوت‌های سلیقه‌ای والدین می‌تواند منجر به ایجاد چالش‌های بیشتر برای نوجوان شود.

 

ارتباطات آنلاین و چت‌های مجازی بخش مهمی از زندگی نوجوانان را تشکیل می‌دهد، درک این محیط و چگونگی برقراری ارتباط با نوجوان در آن فضا، ضروری است. والدین اغلب شیوه‌ کلامی فرزندان نوجوان خود را که با سبک ارتباطی خودشان متفاوت است، به‌عنوان بی‌ادبی یا بی‌احترامی تعبیر می‌کنند، اما این قضاوت درست نیست، نوجوانان در دنیای مجازی و فضای نوین ارتباطی رشد می‌کنند و شیوه‌ کلامی آن‌ها از الگوهای ارتباطی سنتی والدین متفاوت است و این تفاوت به معنای بی‌احترامی یا بی‌ادبی نیست.

 

گوش دادن فعال و پرهیز از قضاوت، کلید حل این مشکل است، در بسیاری از روابط، به‌خصوص بین والدین و فرزندان، گفت‌وگوها به دادگاهی تبدیل می‌شود که طرفین یکدیگر را متهم کرده و مجازات می‌دهند که در این شرایط باید به‌دنبال درک و پذیرش باشیم و نه حق.

 

 

در ارتباط با نوجوانان به‌جای قضاوت و سرزنش، باید به احساسات و نیازهای نوجوان توجه کرد، بسیاری از رفتارهای نوجوانان، ریشه در ویژگی‌های شخصیتی این دوره سنی مانند خودشیفتگی، عزت‌ نفس کاذب، خودبرتربینی و شکل‌نگرفتن کامل شخصیت دارد و آگاهی از این ویژگی‌ها به والدین کمک می‌کند تا رفتار نوجوانان را بهتر درک کنند.

 

گذاشتن قصد بد پشت رفتارها، اشتباه بزرگی است، مثال شیء ای که بچه‌های کوچک بدون اجازه برمی‌دارند، نشان می‌دهد که کودکان کوچک، ممکن است از روی کشش و بدون آگاهی از مالکیت، اشیاء را بردارند و نوجوانان نیز ممکن است به همین ترتیب رفتار کنند و باید گفت سرزنش و قضاوت، تنها به چرخه‌ای از خشم و چالش منجر می‌شود. والدین اغلب به دلیل ترس از آسیب رساندن نوجوان، مسئولیت را به او نمی‌دهند که این مورد، به نوجوان القا می‌کند که بی‌کفایت و بی‌ارزش است و عزت‌ نفس او را خدشه‌دار می‌کند. به نوجوانان باید مسئولیت داده شود، حتی مسئولیت‌های کوچک، زیرا به تقویت حس استقلال و عزت نفس آن‌ها کمک می‌کند.

 

خودشناسی، بیش از هر چیز دیگری، از جمله خداشناسی (از دیدگاه دینی) و کار کردن روی نقایص شخصیتی، ضروری است و والدین باید در مسیر رشد نوجوانان، دخالتی سازنده داشته باشند.

 

 

 

احترام به استقلال نوجوان، به معنای واگذاری مسئولیت به اوست و نوجوانان باید بتوانند در تصمیم‌گیری‌ها و امور زندگی خود مشارکت داشته باشند، ترس از خطا، مانع از دادن مسئولیت به نوجوانان می‌شود، والدین باید این ترس را کنار بگذارند و به نوجوانان فرصت یادگیری از اشتباهات را بدهند.

 

تفاوت‌های دیدگاه اخلاقی، مذهبی و اجتماعی والدین و نوجوانان نیز باید مورد توجه قرار گیرد، والدین باید سعی کنند حتی اگر با دیدگاه‌ها و ایده‌های نوجوانان مخالف هستند با آنها گفت‌وگو کنند و به آن‌ها احترام بگذارند، زیرا مخالفت شدید و سرکوب، نتیجه معکوس به‌دنبال دارد.

 

در خصوص ارتباطات نوجوانان در فضای مجازی و دنیای مدرن نیز والدین باید از شیوه‌های ارتباطی جدید آگاهی داشته باشند و سعی کنند با نوجوانان خود در این مورد گفت‌وگو کنند، منع و سرکوب، بی‌نتیجه است، مدرنیزاسیون شیوه‌های ارتباطی، اجتناب‌ناپذیر است و والدین باید خود را با آن وفق دهند. گفت‌و‌گو و پذیرش دیدگاه‌های نوجوانان، بسیار اهمیت دارد و باید در برنامه‌های تلویزیونی و رسانه‌ای نیز به آن توجه شود، البته، در عین حال، باید از ورود به حوزه‌های خط قرمز جلوگیری شود.

 

نوجوانان امروزی با ترس و تردید کمتری به کلینیک مراجعه می‌کنند و صریح‌تر از پیش به بیان نظرات خود، حتی نظرات غیرمذهبی و چالش‌برانگیز می‌پردازند، مثلاً آن‌ها به راحتی درباره بی‌معنایی برخی باورها و اعمال مذهبی سؤال می‌کنند و در چنین مواقعی، والدین بی‌اطلاع نباید با نوجوان مخالفت یا چالش ایجاد کنند، بلکه باید به متخصصان ارجاع داده شوند و این مسئله نیازمند بررسی و نقد پدیده‌های اجتماعی و فرهنگی حاکم بر جامعه است.

 

این موضوع مشابه فضای اجتماعی ـ سیاسی است که در آن، آزادی بیان و امنیت مهم هستند.  اما این آزادی و امنیت باید در روابط خانوادگی نیز وجود داشته باشد و هرچه فضا امن‌تر باشد، نوجوان احساس امنیت بیشتری می‌کند و آزادانه‌تر با والدین خود صحبت می‌کند. تشخیص این مسئله (احساس امنیت یا عدم امنیت) اولین گام در درمان است و اگر نوجوان احساس امنیت نکند، به‌ سختی می‌توان به او کمک کرد.

 

 

در بسیاری از کشورها، برنامه‌های جامع و گسترده‌ای برای این گروه سنی طراحی می‌شود، اما در ایران به این دوره سنی حساس (12 تا 20 سالگی) کمتر توجه شده است، در حالی که این دوره، بسیار بحرانی و سرنوشت‌ساز برای کل جامعه ایرانی است و مدیریت صحیح این دوره می‌تواند منجر به تربیت پدران و مادران بهتر و در نتیجه، افزایش بهره‌وری جامعه شود.

 

متأسفانه برخی آسیب‌های عجیب و منحصر به فردی در کلینیک مشاهده می‌کنم، برای نمونه نوجوانانی با تشخیص‌های اشتباه مانند اسکیزوفرنی، اختلال دو قطبی یا افسردگی که به اشتباه تحت درمان دارویی قرار گرفته‌اند، در حالی که ممکن است استعدادهای فوق‌العاده‌ای داشته باشند و صرفاً به دلیل عدم مدیریت صحیح انرژی و رفتارهایشان به این تشخیص‌ها رسیده‌اند.

 

بسیاری از این رفتارها، نشانه دیوانگی نیست، بلکه نشانه‌ انرژی و خلاقیت سرشار کودک است که به درستی هدایت نشده است، این نوجوانان با ایده‌های عجیب و غریب و شور و شوق فراوان، غالباً به‌عنوان بیمار روانی برچسب‌گذاری و با داروها کنترل می‌شوند و این در حالی است که شاید به‌جای درمان دارویی، به راهنمایی و مشاوره صحیح نیاز داشته باشند.

 

بسیاری از کودکان پرانرژی، به اشتباه بیش‌فعال تشخیص داده شده و با دارو درمان می‌شوند، انرژی این کودکان، در آپارتمان‌های کوچک تخلیه نمی‌شود و باعث بروز مشکلاتی در خانواده می‌شود و حتی گاهی، والدین به اشتباه، این انرژی را نشانه‌ای از بیماری می‌دانند که در واقع، تشخیص صحیح، گام اولیه و مهمی در درمان است.

 

 

زوج‌های جوان باید از همان ابتدای ازدواج، آموزش‌های لازم در زمینه‌ مهارت‌های ارتباطی و فرزندپروری را فرا بگیرند، این آموزش‌ها می‌تواند از بروز بسیاری از مشکلات در آینده که ناشی از استفاده از اپلیکیشن‌های بازی، فضای مجازی و گیم هستند، پیشگیری کند. امروزه، نوعی «اوتیسم مجازی» یا «اوتیسم گیم» مشاهده می‌شود که در آن، نوجوانان به دلیل گذراندن زمان بسیار در دنیای مجازی، شیوه‌ ارتباطی و رفتاری‌شان به‌گونه‌ای می‌شود که در دنیای واقعی، مشکلاتی ایجاد می‌کند، این نوجوانان، نوعی هوش هیجانی پایین از خود نشان می‌دهند و گویی مانند یک ربات با دیگران ارتباط برقرار می‌کنند.

 

بسیاری از بازی‌های رایانه‌ای، خشونت، آسیب‌رسانی، تجاوز، دزدی و دیگر رفتارهای ضد اجتماعی را به تصویر می‌کشند، مغز انسان، به‌ویژه در دوران کودکی و نوجوانی، قادر به تمایز کافی بین واقعیت و خیال نیست،  بنابراین، انجام این اعمال در بازی‌ها به‌تدریج در ذهن نهادینه شده و می‌تواند در دنیای واقعی تقلید شود که این مسئله منجر به بروز مشکلات در روابط خانوادگی و اجتماعی و سبب کاهش هوش هیجانی و اخلاقی می‌شود. در این خصوص، مطالعات و تحقیقات بسیاری در حال انجام است که نشان می‌دهد کاهش روابط انسانی صمیمانه و افزایش استفاده از فضای مجازی و موبایل به کاهش هوش هیجانی و افزایش خودمحوری و خودشیفتگی منجر می‌شود و  این مسئله، می‌تواند به بروز آشفتگی‌ها و درگیری‌های اجتماعی در سطح ملی نیز بیانجامد.

 

در نهایت اینکه برای پیشگیری از این مشکلات، توجه به خویشتن‌داری والدین در برخورد با نوجوانان بسیار مهم است. خشم و عصبانیت والدین،  معمولاً ناشی از خودمحوری و احساس حقانیت است، اما با درک بهتر مراحل رشد نوجوانان و مدیریت صحیح رفتارهای آنها می‌توان از بروز چرخه‌های خشمی و درگیری‌ها پیشگیری کرد. به‌خاطر داشته باشیم که رفتارهای نوجوان، لزوماً نشانه‌ قصد آسیب‌رسانی یا بی‌احترامی به والدین نیست، بلکه معمولاً ناشی از عدم درک درست از واقعیت و مرحله‌ رشد و تکامل اوست.

 

نوجوانان در تعاملات کلامی و عاطفی با والدین خود، نیاز به احساس امنیت دارند تا بتوانند آزادانه افکار و احساسات خود، حتی آنهایی که غیرمعمول هستند را ابراز کنند، این احساس امنیت باعث می‌شود نوجوان در مواقع نیاز، به‌ویژه در مسائل عاطفی و جنسی به والدین خود مراجعه و به آن‌ها اعتماد کند، اما اگر والدین با سرزنش، تحقیر یا تقبیح واکنش نشان دهند، این احساس امنیت از بین می‌رود و نوجوان در انزوا قرار می‌گیرد.