دوره امام صادق(ع)؛ عصر تکوین و تحول فقه اسلامی

در زمان امام صادق(ع) حركت علمی جان تازه‌ای گرفت و اين خيزش علمی به دورترين نقاط نيز راه يافت، علوم مختلف با توجه به نياز اجتماع و ظرفيت‌های موجود توسط امام صادق(ع) تدريس شد، كتاب‌های زيادی از سوی شاگردان امام به رشته تحرير درآمد و نهضت بزرگ و گسترده علمی آغاز و در تمام جهان اسلام روح دانش‌جويی زنده شد.

به مناسبت 25 شوال و شهادت امام جعفر صادق(ع)، حجت‌الاسلام والمسلمین امیرعلی حسنلو، استاد حوزه و مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه، یادداشتی در اختیار ایکنای خراسان رضوی قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم:

حقیقت روشنی است که مکتب فقهی امام صادق(ع) بنیانی است بر تاسیس مکاتب فقهی اسلام و روش‌های فقهی حضرت تاثیر اساسی در تشکیل فقه اسلامی داشته است، چراکه فقهای بزرگ و اولیه اسلام اعم از شیعه و اهل سنت و مذاهب دیگر اسلامی متاثر از روش های فقهی و علمی امام صادق(ع) شکل گرفته است و پس از مکتب امام صادق(ع) و دانشگاه علمی حضرت که پیروان همه مذاهب اسلام اعم از شیعه و اهل سنت در آن شرکت می‌کردند، شکل گرفت.

در رأس این پیشوایان فقهی اسلامی اهل سنت «ابوحنیفه» قرار دارد، ابوحنیفه از معاصران امام صادق(ع) بوده، افتخار به شاگردی امام صادق(ع) می‌كرده و او را استاد بدون واسطه خویش می‌دانست. در «جامع المسانید» ابوحنیفه كه مشتمل بر 14 كتاب حدیث است، روایاتی كه به ابوحنیفه منتهی می‌شود جمع‌آوری شده است و در آن روایاتی وجود دارد كه مضمون آن‌ها دلالت بر استفاده علمی ابوحنیفه نزد امام محمد باقر(ع) و حضرت صادق(ع) دارد. ابوحنیفه امام صادق(ع)  را اعلم و افقه از همه می‌دانست و از او نقل شده است كه: «ما رأیت افقه من جعفر بن محمد» «من از جعفر بن محمد (امام صادق(ع) فقیه‌تر ندیدم.» و نیز از ابوحنیفه نقل شده است كه می‌گفت: «لولا السنتان لهلك نعمان» اگر دو سال نبود «نعمان» (نام ابوحنیفه، نعمان بن ثابت می‌باشد) هلاك شده بود.

امام مالک بن انس‌ مؤسس مذهب مالكی نیز از كسانی است كه از محضر امام صادق(ع) استفاده كرده است. وی در كتاب «الموطاء» 40 روایت از اهل بیت(ع) نقل می‌كند كه تعدادی از این روایات مستقیماً از شخص امام صادق(ع) است و این دلالت بر استفاده علمی مالک بن انس‌ نزد امام صادق(ع) می‌كند. علاوه بر این‌كه اشعار باقیمانده از وی نیز دلالت بر دوستی با اهل‌بیت(ع) دارد. او درباره امام صادق(ع) چنین می‌گوید: «هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به قلب هیچ انسانی خطور نكرده است كه از حیث علم، عبادت و تقوی برتر از جعفر بن محمد باشد.

علاوه بر ابوحنیفه و مالک بن انس عده زیادی از بزرگان اهل سنت نیز امام صادق(ع) را ستوده‌اند. ابن حجر عسقلانی می‌گوید: «فقهاء و محدثانی همچون شعبه، سفیان ثوری، سفیان بن عیینه، مالک بن انس ابن جدیح، ابوحنیفه، حبیب بن خالد، قطان، ابوعاصم و گروه انبوه دیگری از جعفر بن محمد حدیث نقل كرده‌اند. جاحظ می‌گوید: «جعفر بن محمد، الذی ملأ الدنیا علمه و فقهه و یقال ان ابا حنیفه من تلامذته و كذلك سفیان الثوری، و حسبك بهما فی هذا الباب» كه صریحاً ابوحنیفه و سفیان ثوری را از شاگردان امام صادق(ع) می‌داند و بیان می‌كند كه این دو نفر از مكتب آن حضرت استفاده می‌كردند.

جمال الدین ابوالمحاسن بیان می‌كند كه: «جعفر بن محمد كه به صابر و فاضل و طاهر ملقب بود... و ابوحنیفه، ابن جریح، شعبه، سفیان ثوری و سفیان عنیه، مالک و غیر از اینها از بزرگان حدیث و علم از او حدیث نقل می‌كنند.»  محمود بن وهیب بغدادی در كتاب جواهر الكلام می‌گوید: «جعفر بن محمد و ... روایت كرده‌اند از او علماء بزرگی مانند یحیی، مالک بن انس و ابوحنیفه و دیگران» ئعبدالله شبراوی و محمد الحضرمی نیز می‌گوید: «...جعفر الصادق كه از او روایت كرده‌اند عده زیادی از جمله مالك بن انس، ابوحنیفه و یحیی بن سعید و ابن جریح و الثوری.» پس این مطلب یقینی می‌باشد كه ائمه مذاهب اربعه اهل سنت بدون واسطه یا با واسطه از محضر مبارک امام صادق(ع) كسب علم كرده‌اند. امام ابوحنیفه مؤسس مذهب حنفی از معاصران آن حضرت بوده و همواره به شاگردی امام صادق(ع) افتخار می‌كرده است.

امام مالک بن انس مؤسس مذهب مالكی از شاگردان رسمی آن حضرت بوده است و در كتاب خود بدون واسطه از امام صادق(ع) نقل حدیث می‌كند. امام شافعی شاگرد مالک بوده است و به وسیله او و دیگران از امام صادق(ع) روایت نقل می‌كند كه این روایات در مسند شافعی موجود است. امام احمد بن حنبل مؤسس مذهب حنبلی نیز شاگرد امام شافعی بوده و به وسیله او از امام صادق(ع) با واسطه استفاده كرده است.

فقه شیعه؛ یکی از قوی‌ترین و روزآمدترین علوم بشری

بی‌تردید فقه اهل سنت با توجه به این تاثیری که رهبران فقهی اهل سنت از حضرت داشته‌اند شکل گرفته است، فقه شیعه نیز کاملا بر مبنای فکر و تدابیر علمی حضرت به روش‌های مختلف از جمله تربیت فقهای شیعه و رواج این روش تربیت فقهی محقق و آغاز شد. هریک از تربیت‌یافتگان دانشگاه جعفری به تربیت فقیهان بعد از خود همت نمودند و بدین‌ترتیب به تدریج و گذشت زمان مکتب فقهات شیعه با گستره و شاخه‌های علمی پر بار شکل گرفت و اکنون فقه شیعه یکی از قوی‌ترین و روزآمدترین علوم بشری به شمار می‌آید که در پویای مکتب و حفظ آن تاثیر کامل داشته است.

شیعه یعنی یاران و پیروان و تابعین یک نفر یا چند نفر و در اصطلاح به افرادی گفته می شود که از امام علی(ع) پیروی كرده و آن حضرت را خلیفه بلا فصل پیامبر(ص) می‌دانند. بر این اساس شیعه دو معنی عام و خاص دارد، معنی عام آن به عموم پیروان علی بن ابی طالب(ع) و معتقدین به خلافت و زمامداری بلا فصل آن بزرگوار بعد از پیغمبر خاتم(ص) گفته می‌شود و شیعه به این معنی در طول تاریخ و با گذشت ایام به گروه‌ها و شعب متعدد تقسیم شد، مانند شیعه زیدی، شیعه اسماعیلی و دیگر فرق و گروه‌ها، اما شیعه به معنی خاص به افرادی اطلاق می‌شود كه علاوه بر این كه به امامت و جانشینی بلافصل امام علی(ع) بعد از رحلت پیامبر(ص) اعتقاد دارند و به امامت یازده فرزند آن حضرت نیز معتقد هستند و به این گروه شیعه اثنی عشری، امامیه، جعفری مذهب نیز اطلاق می‌شود. پیدایش شیعه و اطلاق این نام به گروهی خاص (پیروان علی(ع) طبق روایات و گزارشات تاریخی به دوران زندگی و حیات حضرت محمد(ص) بر می‌گردد.

جابر بن عبدالله انصاری، صحابی رسول مكرم اسلام(ص) نقل می‌كند: ما در خدمت پیامبر(ص) بودیم، علی بن ابی طالب(ع) وارد شد،‌ آنگاه با اشاره به علی(ع) فرمودند: «و الذی نفسی بیده ان هذا و شیعته هم الفائزون یوم القیامه.» سوگند به كسی كه جانم در قبضه قدرت اوست، همانا این مرد (علی) و پیروانش در روز قیامت البته از رستگاران خواهند بود. در جای دیگر می فرماید: «یا علی تو و شیعیانت در بهشت هستید.»

با توجه به این موارد و موارد متعدد دیگر معلوم می‌شود شیعه از همان صدر اسلام به یاران و پیروان علی(ع) اطلاق می‌شد، اما همان‌طور كه ذكر شد شیعه به نام‌های دیگر نیز در طول تاریخ نام‌گذاری شده است. اینكه گفته می‌شود اثنی عشری (دوازده امام) چون به دوازده جانشین و امام بعد از پیامبر(ص) معتقد است و این‌گونه گفته می‌شود امامیه، بر این اساس كه امامت را یكی از اصول دین می‌دانند، اما چرا به جعفری (شیعه جعفری، مذهب جعفری) اطلاق گردیده است که در رابطه با این بخش باید گفت كه بعد از رحلت پیامبر(ص) دوره خلافت عمر نوشتن حدیث و حتی نقل آن ممنوع شد و این عمل حدود یكصد سال ادامه یافت تا اینكه در دوره امامت امام باقر(ع) كه در ایام خلافت عمر بن عبد العزیز اموی بود، ممنوعیت كتابت و نوشتن حدیث برداشته و از طرفی هم به خاطر درگیری خلافت به مسائل دیگر فرصت مناسبی برای امام باقر(ع) و شاگردان آن ایجاد شد تا اخبار و روایات وارد شده از پیامبر(ص) و دیگر امامان را جمع‌آوری کرده و توسعه دهند و این امر در دوره امام صادق(ع) به اوج خود رسید، یعنی از 114 هجری تا 148 هجری زمان حیات امام صادق(ع) پایه فكری نظام تشیع كه در زمان پیامبر(ص) و ائمه پیشین طرح‌ریزی شده بود، مستحكم گردید. امام صادق(ع) از فرصت به دست آمده و مناسب سیاسی موجود كه در نهایت موجب انتقال خلافت از امویان به عباسیان شد و با ملاحظه نیاز جامعه و آمادگی زمینه اجتماعی دنباله نهضت علمی و فرهنگی پدرش امام باقر(ع) را گرفت، حوزه وسیع علمی بزرگی به وجود آورد و در رشته‌های مختلف علوم عقلی و نقلی آن روز را به شاگردان بزرگی هم چون هشام بن حكم، محمد بن مسلم، جابر بن حیان و... آموخت كه علاوه بر استحكام پایه اعتقادی شیعه موجب توسعه و گسترش آن هم شد.

لذا در این دوره تكیه اصلی شیعه بر امام صادق(ع) بود و اكثر روایات را از آن حضرت اخذ می‌كردند و در این تاریخ تشیع دارای شناسنامه شد و به صورت یک مذهب رسمی به نام امام صادق(ع) مزین گردید. این درحالی بود كه در این دوره مذاهب اهل سنت نیز درحال شكل‌گیری بود، پس در حقیقت گام دوم در بنیان‌گذاری مكتب را حضرت امام صادق(ع) برداشت‌، مكتبی كه پایه‌های اولیه آن در زمان پیامبر(ص) و ائمه پیش از امام صادق(ع) برداشته شده بود، لذا به خاطر اهتمام امام صادق(ع) در گسترش و اشاعه فقه و عقاید شیعه این مذهب به نام آن حضرت مزین شده است.

دوران امامت امام صادق(ع)؛ نقطه عطفی در نهضت تشیع

دوران امامت امام صادق(ع) نقطه عطفی در نهضت تشیع و زمانی بسیار حساس برای این مكتب بوده است، چرا كه این دوره، دوره‌ای است که مكاتب و مذاهب مختلف در شرف شكل‌گیری بودند و از طرفی مذاهب اهل سنت و از طرفی گروه خوارج و مرجئه و قدریه و از دیگر طرف گروه‌های منشعب شده از شیعه مانند کیسانیه و دیگر گروه‌ها در حال شكل‌گیری و یا فعالیت بودند، لذا برای تفكیک این مذهب با مذاهب دیگر پیروان این مكتب كه در مكتب جعفری و حوزه درس آن حضرت تربیت یافته بودند، به این نام و عنوان شهرت یافتند، چرا كه اطلاق شیعه در دوره امام صادق(ع) معنای وسیعی داشت و به پیروان عثمان، طرفداران عباسیان و دیگر گروه ها نیز شیعه اطلاق می‌شد.

بنابراین در دوره امام صادق(ع) آن حضرت با تربیت شاگردان و فرستادن آن‌ها به مناطق دیگر و جمع‌آوری، تدوین و استحكام بخشیدن به عقاید و فقه تشیع و نشر آن توسط شاگردان تربیت‌یافته و نیز برای تفكیک از دیگر فرقه‌ها و گروه‌هایی كه در این دوره فعالیت داشتند، شریعت اسلام و آیین محمدی در چهره مذهب تشیع كه هم زمان با پیامبر(ص) شكل گرفته بود، شكل و انسجام فكری محكم‌تری یافت و طرفداران آنها به نام شیعه امامی و شیعه جعفری شهرت یافتند و امام صادق(ص) به رئیس مذهب مشهور شد و فقه شیعه امامی را منسجم ساخت، بنابراین فقه شیعه نیز در زمان حضرت بسط و سامان یافته است، چنانکه فقه دیگر مذاهب اسلامی نیز پس از این قرن شکل گرفت.

دوره امام صادق(ع) دوره تکوین فقه اسلامی و تحول بزرگ در آن بوده است، مکاتب فقهی اسلامی از این دوره شکل گرفت، چه در میان اهل سنت و چه شیعه و از این‌روی تاثیر تکامل فقه اسلامی را متاثر از امام صادق(ع) بدانیم، دور از واقعیت نیست. اگرچه اختلافات فقهی نیز وجود دارد که می‌توان با محوریت امام صادق(ع) در میان امت اسلام از این اختلافات کاست و میان فرق اسلامی تقریب و همدلی و نزدیکی و تقارن ایجاد نمود که مایه الفت امت اسلامی در مقابل نفوذ و توطئه استعمارگران باشد. تجلی عملی آیات مودت قرآن و حدیث ثقلین نیز در این صورت برای امت اسلامی عملی خواهد شد و ملت فلسطین را تنها چیزی که از دست و ستم و سلطه استعمار نجات خواهد داد، همین الفت امت پیرامون اهل بیت(ع) با درک درست از زمان و اقتضائات آن خواهد بود.