درس‌هایی از امام محمدباقر(ع) برای اصلاح جامعه

امام محمدباقر(ع)، پنجمین پیشوای شیعیان، از برجسته‌ترین چهره‌های علمی و معنوی تاریخ اسلام است. ایشان با گشودن افق‌های نوین در عرصه دانش دینی، پایه‌گذار نهضت علمی‌ای شد که زمینه‌ساز تربیت شاگردان بزرگ و گسترش معارف اهل‌ بیت(ع) گردید. دوران امامت آن حضرت، مقطعی حساس از تاریخ بود که با تدبیر، بینش و صبر ایشان، راه هدایت و آگاهی همچنان روشن ماند.

به‌مناسبت هفتم ذی‌الحجه و شهادت امام باقر(ع)، حجت‌الاسلام والمسلمین امیرعلی حسنلو، استاد حوزه و مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه، یادداشتی در اختیار ایکنای خراسان‌رضوی قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم؛

اصلاح جامعه در گرو تربیت انسان‌هاست، و این تربیت را می‌توان در دو سطح خانواده و اجتماع بررسی کرد؛ چراکه هر دو، اجزای بنیادین جامعه محسوب می‌شوند. خانواده، جامعه‌ای کوچک اما پایه‌گذار جامعه بزرگ‌تر است. بنابراین، هرچه آموزش شیوه صحیح زندگی در بستر خانواده قوی‌تر باشد، انحرافات و لغزش‌های اجتماعی نیز کمتر خواهد بود.

با وجود نقش پررنگ نهاد آموزش و پرورش در شکل‌گیری شخصیت فرزندان در روزگار ما، باید زیربنای این نهاد و نهاد خانواده را با برنامه‌هایی مبتنی بر آموزه‌های اصیل دینی تقویت کرد تا بتوان به جامعه‌ای صالح و سعادتمند دست یافت.

امام محمد باقر(ع) که لقب «باقر العلوم» را از پیامبر اکرم(ص) به ارث برده بود، شخصیتی استثنایی در شکافتن و گسترش دانش‌های مختلف به‌شمار می‌رفت. آن حضرت نه‌تنها علوم موروثی از اجداد بزرگوار خود را توسعه داد، بلکه شاخه‌هایی نو در علم پدید آورد که پیش از او سابقه نداشت. روایات فراوانی از ایشان به ما رسیده که نیازمند تحلیل، فهم درست و عمل به آن‌هاست.

در این نوشتار، به‌مناسبت سالروز شهادت آن امام همام، به برخی نکات تربیتی در زمینه خانواده و جامعه می‌پردازیم؛ آموزه‌هایی که از سیره و گفتار آن حضرت الهام گرفته شده‌اند و نمود اخلاقی امام در رفتار با دوست و دشمن را به تصویر می‌کشند.

سیره امام در گرمابخشی به خانواده و تربیت فرزندان

امام باقر(ع) به سبب ویژگی‌های برجسته اخلاقی و علمی، در زمان خود بسیار شناخته شده بود و مورد احترام خاص پیامبر(ص) و امامان پیش از خود قرار داشت. جابر بن عبدالله انصاری سلام پیامبر را به امام باقر(ع) رساند. آن حضرت در زهد، علم و فضیلت در میان بنی‌هاشم ممتاز بود و شخصیت علمی و اخلاقی‌اش همواره مورد تأیید دوست و دشمن قرار می‌گرفت.

بزرگان صحابه و تابعین از محضر او بهره‌مند شدند و سخنان گهربار ایشان در منابع اهل سنت نیز ثبت شده است. از جمله ویژگی‌های برجسته امام، توجه خاص ایشان به محیط خانواده، تربیت فرزندان و نوع رفتار گرم و مهرآمیز با آنان بود.

آموزش مهربانی با رفتار مهربانانه

کودکان بیش از هر چیز به محبت نیاز دارند. این محبت می‌تواند با در آغوش گرفتن، بوسیدن، گفتار دلنشین، خرید هدیه، بازی کردن با کودک و... ابراز شود. امام باقر(ع) این محبت را در عمل نسبت به فرزند خردسال خود، امام صادق(ع)، نشان می‌داد.

محمد بن مسلم نقل می‌کند: روزی در خدمت امام باقر(ع) بودم که فرزند خردسالش، جعفر(ع)، با عصایی در دست وارد شد و مشغول بازی بود. امام باقر(ع) او را با گرمی در آغوش گرفت، به سینه فشرد و فرمود:«پدر و مادرم فدایت!» در این لحظه، کودک خندید...

آموزش نیکی‌ها و بدی‌ها از دوران کودکی

امام باقر(ع) می‌فرماید: «آموزش در کودکی همچون نقش بستن بر سنگ است؛ فراموش نمی‌شود.» بر این اساس، تربیت باید از خردسالی آغاز شود و پدر و مادر موظف‌اند نیکی‌ها را به فرزندان بیاموزند.

نصیحت‌های پدر و مادر، علاوه بر انتقال تجربه‌های ارزشمند، موجب نزدیکی بیشتر با فرزندان و شناخت بهتر مشکلات آن‌ها می‌شود. اما باید توجه داشت که صمیمیت با فرزندان نباید به معنای از بین رفتن اقتدار والدین باشد؛ جایگاه پدر و مادر فراتر از جایگاه یک دوست است.

در بسیاری از روایات آمده که امام باقر(ع) فرزندان خود را چه فردی و چه جمعی مورد خطاب قرار داده و با مهربانی نصیحت می‌فرمودند. برای مثال، می‌فرمود: «فرزندم، از سستی و اندوه بپرهیز که این دو کلید هر شری هستند.»

امام صادق(ع) نقل می‌کند که پدرم سه سفارش به من داشت و از سه چیز نهی می‌کرد. یکی از توصیه‌ها این بود: «فرزندم! کسی که با رفیق بد همراه شود، سالم نمی‌ماند؛ کسی که در محل اتهام رفت‌وآمد کند، متهم می‌شود؛ و کسی که زبانش را کنترل نکند، پشیمان خواهد شد.»

ایجاد امنیت روانی در خانواده

امنیت روحی و روانی در خانواده از پایه‌های رشد صحیح کودک است. تأمین معیشت از وظایف اصلی پدر است و این امنیت مالی، پایه‌ای برای آسایش فکری و رشد سالم کودک می‌شود.

علاوه بر آن، محبت و رفتار گرم پدر و مادر تأثیری عمیق در بالندگی روحی فرزندان دارد. روابط صمیمانه والدین با یکدیگر و با فرزندان، فضایی آرام و سازنده برای رشد آنان فراهم می‌آورد؛ در حالی که اختلافات و تنش‌های خانوادگی، اضطراب، عدم اعتماد به نفس و فاصله گرفتن فرزندان از محیط خانواده را به دنبال دارد.

امام باقر(ع) فرمودند: «مَن حَسُنَ بِرُّهُ بِأهلهِ زِیدَ فی عُمرهِ؛ «هر کس با خانواده‌اش به خوبی رفتار کند، عمرش طولانی می‌شود.»

شهادت امام محمد باقر(ع)

شهادت امام باقر(ع) در دوران خلافت هشام بن عبدالملک رخ داد. طبق برخی منابع، ابراهیم بن ولید، به دستور پنهانی هشام، ایشان را مسموم کرد. ابن شهر آشوب نیز مسموم شدن امام را توسط ابراهیم بن ولید روایت کرده و علامه مجلسی بر این دیدگاه تأکید کرده است. شماری از مورخان به‌دلیل شرایط خاص سیاسی، به‌طور کلی نوشته‌اند که امام باقر(ع) به‌دست بنی‌امیه و با توطئه‌ای مسموم شد؛ همان‌طور که پدر بزرگوارش، امام سجاد(ع)، نیز مسموم گردید. در هر صورت، شهادت آن حضرت به‌دست دستگاه بنی‌امیه و به فرمان هشام، دشمن کینه‌توز اهل‌بیت(ع)، به وقوع پیوست.