اهمیت جایگاه همسایه در نظام اخلاقی و دینی اسلام

اسلام براى همسایگان همچون خویشاوندان، حقوقى قائل شده است که اگر کسى بخواهد آن‌ها را نادیده انگارد یا ضایع نماید، گناهکار، خاطى و متجاوز است. در آیه 36 از سوره «نسأ» خداوند از انسان مسلمان و بنده راستین و با اخلاص خود مى‌خواهد که پس از اطاعت و عبادت او، حق بندگان دیگر و آداب معاشرت را مراعات کند و در واقع طبق این آیه، خداوند نسبت به حق خویش و حقوق انسان‌ها 10 فرمان بسیار مهم صادر کرده است که بند ششم و هفتم آن در خصوص همسایگان دور و نزدیک است که اولاً رعایت حقوق آنان طبق مفاد این آیه، عمل کردن فرمان واجب الهى است و ثانیاً این رفتار در ردیف پرستش خداوند و شرک نورزیدن به او آمده است.

در این خصوص، محمدجواد توکلی خانیکی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم مشهد، یادداشتی در اختیار ایکنای خراسان‌‌رضوی قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم؛ 

انسان به‌طور طبیعی موجودی اجتماعی است و در بسیاری از امور، نیازمند یاری و مشارکت دیگران است. زندگی در اجتماع، روابط و وابستگی‌هایی را میان افراد ایجاد می‌کند که چه به‌صورت اختیاری و چه به حکم ضرورت‌های اجتماعی و طبیعی، موجب شکل‌گیری مسئولیت‌ها و حقوقی میان آنان می‌شود. یکی از این حقوق مهم، حق همسایگی است که از دل زندگی اجتماعی برمی‌خیزد و جایگاه ویژه‌ای در آموزه‌های دینی دارد.

در سوره «نساء»، آیه ۳۶، خداوند بندگان را ابتدا به عبادت و پرهیز از شرک دعوت می‌کند و سپس بلافاصله احسان به والدین، خویشاوندان، یتیمان، مستمندان و به‌ویژه همسایگان، اعم از همسایگان نزدیک و دور را مورد تأکید قرار می‌دهد. در این آیه آمده است: «وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا  وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا... وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَالْجَارِ الْجُنُبِ...» و این هم‌ردیفی با توصیه به احسان به والدین و یتیمان، نشان‌دهنده اهمیت ویژه جایگاه همسایه در نظام اخلاقی و دینی اسلام است. این اهمیت در روایات نیز با شدت بیشتری تبیین شده تا آنجا که گفته شده است، آن‌قدر سفارش به همسایه شده که گمان می‌رفت همسایه از همسایه ارث خواهد برد.

در روایات اسلامی، همسایه کسی دانسته شده که تا چهل خانه از چهار طرف انسان را در برگیرد. این تعریف وسیع نشان می‌دهد که مسئولیت ما در قبال دیگران بسیار گسترده‌تر از تصور رایج است. حسن همسایگی و مدارا با همسایه، افزون بر بُعد اجتماعی، آثاری معنوی نیز دارد؛ چنانکه در روایات آمده است که این رفتارها سبب طول عمر و آمرزش گناهان می‌شود. پیامبر اکرم(ص) نیز فرموده‌اند که رضایت همسایه سبب آمرزش گناهان می‌شود. این معنا هنگامی روشن‌تر می‌شود که درک کنیم انسان در جمع همسایگان، آرامش می‌یابد و در تنهایی و بحران‌ها، پشتیبانی و همراهی آن‌ها را احساس می‌کند.

زندگی در انزوا و دوری از اجتماع، تأثیرات منفی بسیاری مانند افسردگی، دل‌مردگی، و پریشانی ذهنی برجای می‌گذارد. همسایگان می‌توانند در چنین شرایطی به‌عنوان پشتوانه روحی و عاطفی، نقشی بی‌بدیل ایفا کنند. فارغ از دین، مذهب یا قومیت همسایه، اسلام بر رعایت حقوق همه آن‌ها تأکید کرده و درجاتی برای این روابط قائل شده است؛ از همسایه‌ای که تنها هم‌محل است تا کسی که هم‌دین یا حتی خویشاوند نیز هست. امام سجاد(ع) در رساله حقوق می‌فرمایند: «اما حق همسایه‌ات این است که در غیاب او آبرویش را حفظ کنی.» بدین معنا که مسئولیت نسبت به همسایه تنها در حضور او نیست، بلکه حتی در غیابش نیز باید از آبرو و اموالش صیانت کرد.

در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، سفارش‌های متعددی درباره احترام به همسایگان دیده می‌شود. آمده است که وقتی همسایه‌ای وارد می‌شود، باید با گرامیداشت از او استقبال کرد. در فرهنگ اسلامی، حفظ حرمت و آبروی انسان‌ها، به‌ویژه مؤمنان، چنان اهمیتی دارد که با حرمت کعبه برابر دانسته شده است، و بی‌احترامی به آنان، در حکم ویران ساختن کعبه قلمداد شده است.

در روایت دیگری از پیامبر(ص)، سلام کردن عامل افزایش محبت و نزدیکی دل‌ها معرفی شده است. در سختی‌ها و مصیبت‌ها، حضور همسایه و ابراز همدردی او می‌تواند موجب تسلی خاطر شود و اندوه را سبک‌تر کند. آگاهی از اهمیت ارتباط کلامی و عاطفی، ما را به مراقبت از رفتار و گفتار خود در برابر دیگران وا‌می‌دارد.

پیامبر(ص) فرموده‌اند: «پست‌ترین مردم نزد خداوند کسی است که کار مسلمانان به دست او باشد ولی درست رفتار نکند.» همچنین بیان داشته‌اند: «هرکس از عواقب اعمالش بیم داشته باشد، از ظلم بازمی‌ماند.» این نکته را امام سجاد(ع) نیز در واپسین لحظات زندگی خویش، به فرزندشان امام محمد باقر(ع) گوشزد کردند که «زنهار، ای فرزندم، ظلم مکن به کسی که جز خدا پناهی ندارد.»

بر این اساس، ظلم به همسایه از بدترین رفتارها شمرده شده و در برابر آن، یاری رساندن، حمایت در گرفتاری‌ها، و حفظ آبرو، از زیباترین مصادیق انسانیت و دینداری معرفی شده است. جامعه‌ای که افراد آن به جای جست‌وجوی عیب‌های هم، به یاری و حمایت یکدیگر بپردازند، جامعه‌ای آرام، سالم و الهی خواهد بود.

در قرآن، در سوره «همزه»، آمده است: «وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ»؛ یعنی وای بر هر بدگو و عیب‌جوی. واژه «ویل» در این آیه به معنای عذاب و جهنم است و نشان می‌دهد که تخریب شخصیت دیگران چه پیامد سنگینی در پیشگاه خداوند دارد. بنابراین، توجه به حق همسایگی نه‌تنها یک رفتار اخلاقی و اجتماعی، بلکه تکلیفی شرعی و انسانی است که نباید از آن غفلت کرد.