نقش هوش مصنوعی در مدیریت چالش‌های اخلاقی با رویکرد قرآنی

در آستانه گام نهادن بشریت به عصری نوین که با نام هوش مصنوعی شناخته می‌شود، مرزهای توانایی و تدبیر انسانی در حال بازتعریف است. ماشین‌هایی که تا دیروز صرفاً ابزار دست بشر بودند، امروز با قابلیت‌های یادگیری عمیق، تحلیل داده‌های عظیم و حتی خلق هنری به سطحی از پیچیدگی رسیده‌اند که پرسش‌های بنیادی درباره ماهیت علم، آفرینش و جایگاه انسان را برمی‌انگیزند. در این میان، کلام الهی، قرآن کریم که خود سرشار از آیات حکمت، علم و تدبر است، چگونه می‌تواند راهگشای این مسیر پرفراز و نشیب باشد؟ در همین خصوص رضا ملازاده یامچی، پژوهشگر دینی، یادداشتی در اختیار ایکنای خراسان‌‌رضوی قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم؛

 

آیا می‌توان از گنجینه معارف قرآنی، اصولی برای فهم و راهبری این پدیده نوظهور استخراج کرد؟ این یادداشت بر آن است تا با رویکردی قرآنی، نسبت میان «علم الهی» و «علم مصنوعی» را تبیین کند، هوش مصنوعی را در پرتو مفهوم تسخیر طبیعت مورد مداقه قرار دهد و راهکارهای اخلاقی قرآن را برای مدیریت خطرات این فناوری پیشرفته ارائه کند. سؤال اصلی ما این است که چگونه می‌توان از منظری قرآنی، هوش مصنوعی را فهمید، جایگاه آن را تعیین کرد و چالش‌های آن را به فرصت تبدیل ساخت؟

 

 

قرآن کریم بارها بر علم مطلق و احاطه کامل خداوند بر هستی تأکید ورزیده است. واژگانی چون علیم، خبیر، حکیم و تعابیری نظیر «احاطَ بِکُلِّ شَیءٍ عِلْمًا» (طلاق/ ۱۲) و «عِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ» (انعام/ ۵۹) به وضوح نشانگر این حقیقت است که علم الهی، بی‌نهایت، بی‌زمان، بی‌نقص و ازلی است. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، علم الهی را عین ذات خدا می‌داند که نه اکتسابی است و نه محدود به زمان و مکان.

 

در مقابل، علم مصنوعی یا همان هوش مصنوعی، دانشی است که توسط انسان و بر پایه الگوریتم‌ها و داده‌ها طراحی می‌شود. این علم، اساساً تقلیدی از فرآیندهای شناختی انسان است و محدود به اطلاعات ورودی و منطق برنامه‌ریزی شده آن است. آیه «وَ مَا أُوتِیتُم مِّنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا» (اسراء/ ۸۵) به صراحت به محدودیت علم بشر اشاره دارد و این محدودیت، شامل هر آنچه انسان خلق می‌کند نیز می‌شود.

 

علم الهی، علمی حضوری و ذاتی است که نیاز به هیچ واسطه یا ابزاری ندارد. خداوند به کنه هر چیز عالم است، حتی قبل از وقوع آن. اما علم مصنوعی، علمی «حصولی» و «ابزاری» است که از طریق پردازش داده‌ها و بر اساس قواعد منطقی به دست می‌آید. این علم فاقد شعور، اراده و آگاهی به معنای حقیقی کلمه است. قرآن، آفرینش انسان را با تعلیم اسماء الهی مرتبط می‌داند: «وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا» (بقره/ ۳۱). این تعلیم، به معنای اعطای توانایی شناخت، تمییز و مفهوم‌سازی است که اساس هر نوع دانشی، از جمله توانایی ساخت هوش مصنوعی، در وجود انسان است، پس هوش مصنوعی، محصول این توانایی خدادادی است، نه رقیب آن.

 

مفهوم «تسخیر» (سَخَّرَ) یکی از کلیدواژه‌های قرآنی است که به معنای رام کردن و در اختیار انسان قرار دادن پدیده‌های طبیعی است. آیات متعددی مانند: «وَسَخَّرَ لَكُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا مِّنْهُ» (جاثیه/ ۱۳) و «أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ» (لقمان/ ۲۰) به روشنی دلالت بر این دارند که خداوند، جهان را برای بهره‌برداری و خدمت انسان آفریده است. این تسخیر به معنای سلطه بی‌قید و شرط نیست، بلکه به معنای توانایی کشف قوانین و استفاده از امکانات طبیعی در راستای تعالی و کمال است. ساخت کشتی توسط حضرت نوح (هود/۳۷)، تسخیر باد برای سلیمان (ص/ ۳۶) و حتی ساخت سد توسط ذوالقرنین (کهف/۹۶) نمونه‌های بارزی از تحقق این مفهوم تسخیر در تاریخ انبیا و اولیا هستند.

 

از این منظر هوش مصنوعی را می‌توان یکی از مصادیق برجسته تسخیر طبیعت در عصر حاضر دانست. انسان با درک عمیق‌تر از قوانین ریاضی، منطق و پردازش اطلاعات توانسته است بخشی از توانایی‌های ذهنی خود را در قالب ماشین‌ها شبیه‌سازی کند و آن‌ها را به خدمت بگیرد. این همان استفاده از مواهب الهی و استعدادهای خدادادی در جهت تسهیل زندگی و گسترش علم است. هوش مصنوعی، ابزاری است که قابلیت‌های انسانی را در زمینه‌هایی مانند تحلیل داده، تصمیم‌گیری سریع و انجام کارهای تکراری به طرز چشمگیری افزایش می‌دهد و از این حیث، در راستای همان فرمان قرآنی برای تسخیر عالم و آبادانی زمین است، اما نکته مهم این است که تسخیر باید همراه با تعقل و تدبیر باشد و هدف نهایی آن، حرکت در مسیر عبودیت و تحقق خلافت الهی انسان بر روی زمین باشد، نه صرفاً منفعت‌طلبی مادی.

 

 

با وجود مزایای بی‌شمار، هوش مصنوعی چالش‌های اخلاقی و اجتماعی جدی را نیز به همراه دارد. موضوعاتی مانند: بی‌عدالتی الگوریتمی (در مواردی که سوگیری‌های انسانی در داده‌ها به هوش مصنوعی منتقل می‌شود و منجر به تبعیض می‌شود)، کاهش مشاغل انسانی، مشکل حریم خصوصی و امکان سوءاستفاده از این فناوری برای مقاصد غیرانسانی از جمله این چالش‌ها هستند.

 

قرآن کریم، راهبردهای اخلاقی دقیقی برای مواجهه با این خطرات ارائه می‌دهد:

 

تقوا و مسئولیت‌پذیری: اصل اساسی در مدیریت هر فناوری، «تقوا» است؛ یعنی خودنگهداری و پرهیز از گناه و تعدی. آیه «وَ تَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوَیٰ وَ لَا تَعَاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ» (مائده/ ۲) بر همکاری در کارهای نیک و پرهیز از همکاری در گناه و ستم تأکید دارد. این بدان معناست که توسعه‌دهندگان و کاربران هوش مصنوعی باید همواره نسبت به پیامدهای اخلاقی و اجتماعی کار خود مسئول باشند و از ساخت یا استفاده از فناوری‌هایی که منجر به ظلم، تبعیض یا فساد می‌شوند، خودداری کنند.

 

عدالت و پرهیز از ظلم: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسَانِ» (نحل/ ۹۰). عدالت، اصلی محوری در اسلام است. هرگونه استفاده از هوش مصنوعی که منجر به بی‌عدالتی، تبعیض نژادی، جنسیتی یا طبقاتی شود، از منظر قرآن مطرود است. باید تلاش کرد تا الگوریتم‌ها عادلانه طراحی شوند و سوگیری‌های انسانی در آن‌ها به حداقل برسد.

 

کرامت انسانی: قرآن بر کرامت ذاتی انسان تأکید دارد: «وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ» (اسراء/ ۷۰). هوش مصنوعی نباید به ابزاری برای تحقیر، کنترل یا سلب اراده از انسان تبدیل شود. جایگاه انسان به‌عنوان خلیفه الهی بر روی زمین باید حفظ شود و فناوری نباید جایگزین قضاوت اخلاقی و انسانی شود.

 

شفافیت و پاسخگویی: هرچند به صراحت در قرآن نیامده است، اما اصول کلی اسلام بر شفافیت در معاملات و پاسخگویی در برابر اعمال استوار است. در مورد هوش مصنوعی نیز باید تلاش شود که عملکرد الگوریتم‌ها شفاف و قابل توضیح باشد و در صورت بروز خطا یا آسیب، امکان پیگیری و پاسخگویی وجود داشته باشد.

 

اخلاق کاربردی و کنترل هدفمند: قرآن به انسان توصیه می‌کند که از فرصت‌ها و امکانات به بهترین شکل بهره ببرد و همواره مراقب حدود الهی باشد. «فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ» (تغابن/ ۱۶). هوش مصنوعی باید در خدمت اهداف متعالی انسانیت قرار گیرد و نه بالعکس. این امر مستلزم وضع قوانین، پروتکل‌های اخلاقی و نظارت مستمر بر توسعه و کاربرد این فناوری است.

 

در این یادداشت تلاش شد تا با رجوع به چشمه زلال قرآن کریم، به سؤالات بنیادی در مورد هوش مصنوعی پاسخ داده شود. دریافتیم که «علم الهی»، علمی ذاتی، مطلق و ازلی است که با «علم مصنوعی» که حصولی، محدود و ابزاری است، تفاوت ماهوی دارد. هوش مصنوعی، محصول موهبت الهی علم و توانایی تعقل در انسان است و نه رقیب آن. همچنین، هوش مصنوعی را می‌توان مصداقی از تسخیر طبیعت در عصر جدید دانست که انسان با اتکا به دانش خدادادی خود، قوانین هستی را کشف و به خدمت می‌گیرد تا زندگی خود را بهبود بخشد. با این حال، استفاده از این توانایی عظیم مستلزم رعایت اصول اخلاقی قرآنی نظیر تقوا، عدالت، حفظ کرامت انسانی، شفافیت و مسئولیت‌پذیری است.

 

بنابراین برای فهم و راهبری هوش مصنوعی از منظری قرآنی، ضروری است که این فناوری را نه به‌عنوان پدیده‌ای تهدیدآمیز که جایگاه انسان را به خطر می‌اندازد، بلکه به‌عنوان ابزاری قدرتمند برای تحقق اهداف متعالی و عبودیت خداوند بنگریم. هوش مصنوعی می‌تواند وسیله‌ای برای گسترش علم، عدالت، رفاه و شناخت بیشتر عالم باشد، مشروط بر آنکه همواره با هدایت خرد وحیانی و با نیت خیر مورد استفاده قرار گیرد. انسان عصر الگوریتم‌ها، همان انسان عصر وحی است که مسئولیت خلافت الهی بر زمین را بر دوش دارد و این مسئولیت، شامل نحوه تعامل او با هر پدیده نوظهوری نیز می‌شود. با تدبر در آیات الهی و پایبندی به اصول اخلاقی، می‌توانیم آینده‌ای را رقم بزنیم که در آن، پیشرفت‌های فناورانه، در مسیر رشد و تعالی معنوی و انسانی قرار گیرند.

 

 

قرآن کریم

طباطبایی، سید محمدحسین (۱۴۱۷ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. (ارجاعات در متن بر اساس این تفسیر)

مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (۱۳۷۱ش). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه. (جهت استخراج ابعاد معنایی و نکات کاربردی)

جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۹ش). تسنیم. قم: اسراء. (جهت تعمیق مباحث فلسفی و عرفانی)

نهج‌البلاغه، گردآوری شده توسط سید رضی. (جهت استناد به روایات و حکمت‌های علوی)

کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷ق). الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه. (جهت استناد به احادیث ائمه)