سه رویکرد حضرت فاطمه(س) برای مقابله با غفلت؛ از خودشناسی تا بیداری اجتماعی
در دعای روز سهشنبه حضرت فاطمه زهرا(س)، غفلت بهعنوان خطری جدی برای زندگی معنوی انسان معرفی شده و ایشان سه رویکرد بنیادین برای مواجهه با آن ترسیم میکنند؛ رویکردهایی که بر خودشناسی، بیداری فردی و هوشیاری در برابر جریانهای گمراهکننده اجتماعی تأکید دارند و میتوانند راهنمایی مهم برای انسان معاصر در دنیای رسانهمحور امروز باشند.
حضرت فاطمه زهرا(س) برای هر روز هفته، از شنبه تا جمعه، دعاهای مخصوصی بیان فرمودهاند. یکی از ویژگیهای بارز در دعاها و سخنان این بانوی بزرگوار، جملات کوتاه اما بسیار عمیقی است که مفاهیم گستردهای را در حوزههای اجتماعی و روانشناختی در بر میگیرد. در دعای روز سهشنبه، ایشان به مسئله سهلانگاری و پیامدهای سنگین غفلت اشاره میکنند؛ غفلتی که میتواند آسیبهای جدی بر زندگی معنوی انسان وارد کند.
خداوند متعال در آیه ۱۷۹ سوره «اعراف»، کسانی را که تعقل و تفکر نمیکنند، بدترین موجودات معرفی میکند و میفرماید آنان از چهارپایان نیز پستترند، زیرا انسان دارای قوّه تفکر است اما از آن بهره نمیگیرد. این موضوع در عصر کنونی اهمیت فراوانی دارد، چرا که امروز رسانهها، سیاستها و قدرتهای بینالمللی همگی در تلاشاند تا انسان را در غفلت نگه دارند.
همچنین خداوند در آیه ۵۴ سوره «زخرف» درباره فرعون و نمرود سخن میگوید و توضیح میدهد که چگونه مردم، آنان را بهعنوان خدایان پذیرفتند و پرستیدند، با وجود آنکه توسط همین حاکمان مورد تحقیر و تضعیف قرار میگرفتند. نتیجه چنین وضعی، از دست رفتن عزت نفس، هویت و معنای انسان بودن است؛ شرایطی که در آن احتمال ارتکاب رفتارهای پست افزایش مییابد. حال این افراد را مقایسه کنید با کسانی که از کرامت و عزت نفس برخوردارند؛ چنین انسانهایی هیچگاه تسلیم ذلت و خواری نمیشوند. این مضمون از پیامهای مهم اهلبیت(ع) و بهویژه امام حسین(ع) است. همه ما جمله معروف ایشان را میدانیم که فرمودند: «مرگ با عزت بهتر از زندگی با ذلت است.»
روایات اهلبیت(ع) به ما میآموزد که قرآن را با حالت اندوه و نگرانی بخوانیم؛ مانند کسی که عمیقاً نگران وضعیت معنوی خود است و به این فکر میکند که در فرصت محدود زندگی چه چیزی به دست آورده و چه چیزی را از دست داده است. از این رو، غفلت یکی از جدیترین آسیبهایی است که جامعه امروز با آن روبهروست. مردم از غفلت بیش از جهل رنج میبرند.
اسلام و ضرورت تفکر روزانه
آلفرد آدلر، از روانشناسان برجسته اتریش، انسانها را به انجام کارهای بشردوستانه تشویق میکند. او معتقد است که کمک به دیگران موجب میشود از رنجهای روانی خود رها شویم، زیرا با تمرکز بر مشکلات دیگران، مشکلات خود را فراموش میکنیم و در نتیجه روزی شادتر خواهیم داشت. او میگوید برای شاد بودن باید به نیازهای دیگران توجه کنیم تا کمتر به خودمان بیندیشیم.
اما برخلاف این نگاه، اسلام بر خلوت روزانه انسان با خویشتن تأکید دارد؛ خلوتی برای تفکر عمیق، زیرا این امر معیاری واقعی برای سنجش زندگی است. آیتالله نوری همدانی از فقهای معاصر، نقل میکند که شبی شهید آیتالله مطهری(ره) مهمان ایشان بود. اتاقی برای نماز شب ایشان آماده شد. وقتی آیتالله نوری همدانی وارد شد، دید شهید مطهری فقط روی سجاده نشسته است. دوباره پس از مدتی بازگشت و انتظار داشت ایشان را در حال نماز یا تلاوت قرآن ببیند، اما همچنان در حال سکوت و تفکر بود. وقتی علت را پرسید، شهید مطهری فرمود: «هر شب زمانی را به اندیشیدن درباره خود و روزی که گذشته اختصاص میدهم.»
آزادی اندیشه در اسلام
یک مؤمن واقعی توانایی تفکر و تأمل درباره خود را دارد و این کار را در بررسی روزانه عملکردش جای میدهد. تفکر ـ همانگونه که بارها در قرآن مورد تأکید قرار گرفته ـ زمانی تحقق مییابد که انسان در آفرینشهای الهی، از جمله درختان و جلوههای مادی، تأمل کند و به یاد قیامت بیفتد. مهم این است که نیاز خود برای تفکر و تأمل را سرکوب نکنیم. اسلام ما را به تفکر درباره خویشتن، بهعنوان مهمترین وظیفه روزانه، دعوت میکند؛ زیرا بزرگترین خسارت انسان، گم کردن خود است.
سه رویکرد حضرت فاطمه(س) در برخورد با غفلت
در دعای روز سهشنبه، حضرت فاطمه زهرا(س) از خداوند درخواست میکنند که غفلت دیگران برای ما وسیلهای برای بیداری و یادآوری باشد. در مقابلِ غفلت، مردم معمولاً سه رویکرد دارند:
توجیه غفلت خود با کوچک شمردن آن در مقایسه با فساد و شر گسترده در جامعه؛
تعمیق و تشدید غفلت، یعنی غافلتر شدن از کسانی که پیش از ما بودهاند
استفاده از غفلت دیگران بهعنوان تذکر و یادآوری هدفهای بزرگتر.
وقتی در فضایی قرار داریم که مردم دچار غفلتاند ـ مانند بازاری که در آن اصول شریعت نادیده گرفته میشود، حلال و حرام در هم آمیخته است و فساد رایج شده ـ معمولاً افراد چنین رفتارهایی را برای خود توجیه میکنند و میگویند من هم مانند دیگران عمل میکنم. این طرز فکر حاصل فریب خوردن و تحت تأثیر دنیا قرار گرفتن است. خداوند در آیه ۹۴ سوره انعام این نگاه را رد میکند.
رویکرد دوم انحرافآمیزتر است؛ جایی که فرد برای جلب توجه یا برتریجویی، رفتاری بدتر از رفتارهای غافلان قبل از خود انجام میدهد.
اما رویکرد سوم، همان است که حضرت فاطمه زهرا(س) بیان میفرمایند: اینکه غفلت دیگران برای انسان وسیلهای جهت یادآوری باشد. توضیح این منطق چنین است: وقتی من کار خطایی انجام میدهم، آن را برای خود توجیه میکنم؛ زیرا خودم را دوست دارم. اما وقتی همان رفتار را در دیگری میبینم، زشتی آن آشکار است. بنابراین، بهراحتی میتوانم از آن دوری کنم. این رفتار، رفتار کسی است که در مسیر کمال حرکت میکند و خود را در حال تلاش و جستوجو میبیند. همه این موارد به تعریف انسان بازمیگردد. اگر تعریف صحیحی از انسان بیابیم، نخست خود را میشناسیم و سپس خدا را. به همین سبب، پیامبر اکرم(ص) و اهلبیت(ع) در بیش از ۳۰ حدیث فرمودهاند: «هر کس خود را بشناسد، پروردگارش را شناخته است.» یعنی اگر خود را درست نشناسیم، هیچ چیز دیگری را نیز درست نخواهیم شناخت.
اگر چنین رویکردی داشته باشیم، به نگاهی میرسیم که حضرت فاطمه(س) توصیف میکنند: اگر همه مردم غافل باشند، من باید از بیداران باشم؛ و اگر مردم بیدار باشند، من باید در شمار شاکران خداوند قرار بگیرم. این زمانی است که انسان نهتنها در مسیر صحیح قرار دارد، بلکه به قله سفر معنوی خود نیز نزدیک میشود.
منبع: بنیاد اهلبیت(ع) آفریقای جنوبی (آفوسا)
انتهای پیام
