تعامل دیجیتال و تجربه کاربری؛ نوآوری در آموزش قرآن
حجت‌الاسلام حسین ابراهیمی گفت: بهره‌گیری از ظرفیت رسانه‌های دیجیتال برای ترویج کتاب‌های قرآنی نیازمند یک استراتژی چندلایه است که تمرکز آن از نشر متن به تولید محتوای تعاملی و چندرسانه‌ای تغییر یابد.
بی‌تردید کتاب‌ها اسناد مکتوب تمدن‌اند؛ حافظه جمعی یک ملت و پلی میان نسل‌های گذشته و آینده. رها کردن کتاب به‌معنای گسستن از میراث فکری و غنی‌سازی زبانی است که پیشینیان با زحمت برای ما به‌جا گذاشته‌اند. از این‌رو، ترویج کتابخوانی نه‌تنها یک فعالیت تفریحی، بلکه وظیفه‌ای مدنی برای حفظ هویت فکری جامعه محسوب می‌شود.
در نهایت، در مواجهه با شتاب زندگی مدرن، کتاب همچون لنگری عمل می‌کند که به ما امکان می‌دهد بایستیم، تأمل کنیم و کیفیت را بر کمیتِ مصرف محتوا ترجیح دهیم. اهمیت آن در توانایی‌اش برای ایجاد فضا و سکوت لازم برای رشد درونی نهفته است.
همزمان با هفته کتاب، خبرنگار ایکنای خراسان‌رضوی گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام حسین ابراهیمی، مسئول روابط عمومی حوزه علمیه خراسان‌رضوی، درباره «جایگاه کتاب و به‌ویژه کتاب‌های دینی و قرآنی در زندگی مخاطب امروز و چالش‌های پیش‌رو» انجام داده است که در ادامه می‌خوانیم؛
ایکناـ به نظر شما جایگاه کتاب، به‌ویژه کتاب‌های دینی و قرآنی، در زندگی مخاطب امروز چگونه است؟
جایگاه کتاب، به‌ویژه منابع دینی و قرآنی، در عصر دیجیتال ماهیتی دوگانه یافته است؛ از یک‌سو در کمیت تضعیف شده و از سوی دیگر در کیفیت تأثیرگذاری تقویت شده است. با سلطه محتوای سریع، بصری و کوتاه‌مدت شبکه‌های اجتماعی، زمان اختصاص‌یافته به مطالعه عمیق و مواجهه با کتاب‌های قطور کاهش یافته است. این روند سبب شده بسیاری از مخاطبان از درگیری با متن‌های پیچیده یا نیاز به تمرکز طولانی‌مدت برای فهم متون کلاسیک دینی فاصله بگیرند.
در مقابل، همین آشفتگی رسانه‌ای و نیاز انسان معاصر به معنا، اصالت و آرامش درونی موجب شده است اهمیت کتاب‌های دینی بیش از گذشته احساس شود. انسان امروز در شرایط بحران هویت و سرگردانی اطلاعاتی، به‌دنبال لنگری است که در عین برخورداری از اصالت، راهنمایی عملی ارائه کند. کتاب‌های قرآنی در این میان نقش منبع حقیقت ثابت و مرجع اخلاقی را برعهده دارند و در برابر نوسانات فرهنگی و اطلاعاتی، پناهگاهی مطمئن به‌شمار می‌آیند.
عوامل مؤثر بر گرایش یا فاصله‌گیری نسل جوان از کتاب‌های قرآنی را می‌توان در دو دسته اصلیِ تقویت‌کننده و بازدارنده طبقه‌بندی کرد که هر دو با ماهیت زندگی مدرن پیوند خورده‌اند. نخستین دسته، «عوامل جاذبه‌ساز» است.
این عوامل به نیازهای روان‌شناختی و شیوه‌های دسترسی نسل جدید مربوط می‌شود و می‌تواند جذابیت کتاب‌های قرآنی را افزایش دهد. در عصر شتاب، اضطراب و هجوم اطلاعات، جوانان به‌دنبال محتوایی هستند که ثبات، جهت‌گیری اخلاقی و معنای عمیق‌تری به زندگی‌شان ببخشد. قرآن به‌عنوان منبعی اصیل و برخوردار از محتوای بنیادین، چنین لنگر معنایی را فراهم می‌کند.
درواقع، اگر محتوای قرآنی در قالب تفاسیر کاربردی، تحلیل‌های روان‌شناختی یا توصیه‌های عملی برای مدیریت روابط، هیجانات و استرس ارائه شود، برای نسلی که با مسائل پیچیده زندگی مدرن دست‌وپنجه نرم می‌کند، جذاب و قابل‌استفاده خواهد بود. افزون بر این، محتوای قرآنی امروز در بستر دیجیتال نیز حضوری پررنگ دارد؛ پادکست‌ها، ویدئوهای کوتاه آموزشی و کتاب‌های صوتی امکان مصرف محتوا را بدون نیاز به مطالعه فیزیکی فراهم کرده و دسترسی را برای نسل دیجیتال‌پسند آسان‌تر می‌کند.
همچنین با گسترش جهانی‌شدن، بخشی از جوانان در تلاش‌اند ریشه‌های فرهنگی و دینی خود را تقویت کنند تا در برابر جریان‌های جهانی، هویتی متمایز و مستحکم داشته باشند.
بخشی از عوامل نیز در قالب «موانع ساختاری» عمل می‌کنند؛ موانعی که فاصله میان نسل جوان و کتاب‌های قرآنی ـ به‌ویژه نسخه‌های سنتی ـ را افزایش می‌دهند. از یک‌سو، کاهش تمرکز و نیاز به پاداش فوری در شبکه‌های اجتماعی نظیر تیک‌تاک و اینستاگرام، مطالعه طولانی، عمیق و نیازمند تمرکز بالا ـ مانند درک متون کلاسیک قرآنی ـ را دشوار کرده است.
از سوی دیگر، بسیاری از ترجمه‌ها یا تفاسیر سنتی با زبانی سنگین و کمتر منطبق بر واژگان، تجربه‌ها و دغدغه‌های روزمره جوانان نگاشته شده‌اند و اگر مفاهیم دینی صرفاً در قالب پند و موعظه ارائه شوند، بخشی از جذابیت خود را از دست می‌دهند.
حجم گسترده محتوای سرگرمی، اطلاعات سریع و فعالیت دائمی شبکه‌های اجتماعی نیز زمان و انرژی ذهنی مخاطب را مصرف کرده و مجالی محدود برای مطالعه عمیق دینی باقی می‌گذارد. در کنار این عوامل، بخشی از نسل جوان با نگاهی انتقادی به ساختارهای سنتی و نهادهای دینی می‌نگرد؛ نگرشی که ممکن است آنان را از تعامل مستقیم با متن مقدس دور کند، مگر آنکه تفاسیر و بازخوانی‌های نو ارائه شود که بتواند با این رویکرد پرسشگرانه و شکاکانه ارتباط برقرار کند.
ایکناـ آیا زبان و شیوه ارائه کتاب‌های قرآنی متناسب با نیازهای روز جامعه است؟
زبان و شیوه ارائه کنونی کتاب‌های قرآنی با نیازهای روز جامعه در نقطه‌ای از کشمکش قرار دارد. در بعد سنتی و بنیادین، زبان قرآن همچنان منبع اصالت است؛ اما در بعد انتقال و کاربرد، میزان تناسب آن به‌شدت وابسته به شیوه تفسیر و ارائه است. هرچند زبان قرآن ـ به‌عنوان متن اصلی ـ همیشه اصیل و فراتر از تغییرات زبانی روزمره باقی می‌ماند و همین ثبات برای مخاطبانی که به‌دنبال مرجعیت مطلق هستند یک نقطه قوت محسوب می‌شود، اما در نسخه‌های ترجمه‌شده اغلب با زبانی مواجهیم که ریشه در ادبیات کلاسیک یا عربی فصیح قدیم دارد. این زبان برای نسل جدیدی که به گفتار روزمره و زبان سریع دیجیتال خو گرفته است، دشوار و گاه دور از دسترس می‌نماید.
بخش عمده نیاز به روزآمدسازی در «شیوه ارائه» دیده می‌شود. جامعه امروز بیش از دانستن اینکه «چه چیزی درست است»، به‌دنبال این است که «چگونه باید زیست». از این‌رو، تفاسیر سنتی که بر مباحث کلامی یا فقهی تمرکز دارند، جذابیت کمتری برای نسل امروز ایجاد می‌کنند. مخاطب می‌خواهد بداند مفاهیم قرآنی چگونه می‌توانند اضطراب‌های شغلی، چالش‌های روابط خانوادگی یا بحران‌های اخلاقی جهان مدرن را تبیین و مدیریت کنند.
بنابراین شیوه ارائه مطالب قرآنی باید از قالب کتاب سنتی فراتر برود و در قالب پادکست، فیلم کوتاه تحلیلی، یا اینفوگرافیک‌های عمیق عرضه شود تا بتواند در میدان رقابت رسانه‌ای امروز حضور مؤثر داشته باشد. مخاطب مدرن در برابر خطابه و موعظه مستقیم واکنش انفعالی نشان می‌دهد؛ اما ارائه مفاهیم از طریق داستان‌پردازی، مناظره فکری یا مطالعات موردی تاریخی ـ قرآنی اثرگذاری بیشتری خواهد داشت.
در مجموع، هرچند محتوای اصلی قرآن نیازهای بنیادین انسان ـ معنا، اخلاق و آرامش ـ را پوشش می‌دهد و این نیازها در جهان امروز بیش از گذشته احساس می‌شود، اما اگر پوشش بیرونی و زبانی این محتوا همچنان در قالب‌های دشوار و غیرمنعطف باقی بماند، برقراری ارتباط مؤثر با بخش وسیعی از نسل جوان با مانع روبه‌رو خواهد شد.
ایکناـ چگونه می‌توان از ظرفیت رسانه‌های دیجیتال برای ترویج کتاب‌های قرآنی بهره گرفت؟
بهره‌گیری از ظرفیت رسانه‌های دیجیتال برای ترویج کتاب‌های قرآنی نیازمند یک استراتژی چندلایه است که تمرکز آن از انتشار صرف متن به تولید محتوای تعاملی و چندرسانه‌ای منتقل شود.
رسانه‌هایی مانند اینستاگرام و تیک‌تاک عمدتاً بر محتوای کوتاه تمرکز دارند؛ بنابراین آموزه‌های قرآنی باید به قطعات کوچک و قابل‌هضم تبدیل شوند. طراحی گرافیکی مدرن برای نمایش یک آیه کلیدی با ترجمه روان و مرتبط با دغدغه‌های روزمره، مانند مدیریت خشم یا صبر، ضروری است. تولید ویدئوهای ۳۰ تا ۶۰ ثانیه‌ای که مفاهیم پیچیده قرآنی مانند توحید، معاد یا عدل را به زبان ساده و با مثال‌های امروزی توضیح دهند، نیز تأثیرگذار خواهد بود. همچنین، تولید محتوای طنز سالم و هوشمندانه که مفاهیم اخلاقی قرآن را در قالب موقعیت‌های روزمره به تصویر بکشد، می‌تواند جذابیت بالایی ایجاد کند.
رسانه‌های دیجیتال ابزارهای تعاملی هستند و نباید صرفاً یک‌طرفه مورد استفاده قرار گیرند. توسعه اپلیکیشن‌ها یا وب‌سایت‌هایی که کاربران بتوانند روی یک آیه کلیک کنند و تفسیرهای مختلف ـ علمی، اخلاقی و تاریخی ـ را مشاهده کرده و سؤالات خود را مستقیماً مطرح کنند، ضروری است. به‌جای سخنرانی‌های طولانی، پادکست‌هایی با حضور کارشناسان از جمله روان‌شناس، جامعه‌شناس و مفسر تولید شود تا آیات در پرتو علوم روز تحلیل و تبیین شوند.
برای رفع موانع فیزیکی و زبانی مطالعه، فراهم کردن قرآن‌های الکترونیکی با قابلیت جست‌وجوی پیشرفته براساس کلمه کلیدی در متن عربی و ترجمه، امکان هایلایت و یادداشت‌برداری دیجیتال ضروری است. استفاده از گویندگان حرفه‌ای و حتی هنرمندان مطرح برای خواندن ترجمه‌های روان قرآن نیز می‌تواند تجربه شنیداری را غنی‌تر و جذاب‌تر کند.
