یادداشت
کتابخوانی از منظر اسلام؛ فرآیندی هویت‌ساز و تمدن‌پرور
با نگاهی ژرف‌تر به مبانی قرآنی و روایی می‌توان دریافت که کتابخوانی عمیق از منظر اسلام، فراتر از یک سرگرمی یا کسب اطلاعات صرف و یک فرآیند «هویت‌ساز»، «بصیرت‌بخش» و «تمدن‌پرور» است. کتاب، به انسان «بصیرت» می‌بخشد، یعنی توانایی دیدن لایه‌های عمیق‌تر واقعیت، تمییز حق از باطل و شناخت مسیر رستگاری.
در هیاهوی شتاب‌زده جهان امروز که سیلی از اطلاعات ناهمگون، اذهان را بمباران می‌کند و سطحی‌نگری، چون مهی غلیظ، چشم‌انداز فکری را تار می‌سازد، کمتر چیزی به اندازه «کتاب» می‌تواند لنگرگاه فکری و پناهگاه معرفتی انسان باشد. هفته کتاب و کتابخوانی، نه صرفاً یادبودی تقویمی برای یک سنت فرهنگی، بلکه فراخوانی عمیق برای بازاندیشی در جایگاه بنیادین «خوانش» و «دانش» در حیات فردی و جمعی است. در عصری که تمرکز و تدبر، کالایی کمیاب گشته، احیای فرهنگ اصیل کتابخوانی، بیش از پیش به یک ضرورت حیاتی بدل شده است. اما این ضرورت، ریشه‌هایی به قدمت نخستین فرمان وحیانی دارد، آنجا که پروردگار متعال، آغاز رسالت پیامبر اکرم(ص) را با «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ» (علق/ ۱) رقم زد. این فرمان، نه تنها سرآغاز یک نبوت، بلکه منشورِ حرکت تمدن‌ساز اسلامی بر مدار «قرائت»، «شناخت» و «خردورزی» بود. در همین خصوص رضا ملازاده یامچی، پژوهشگر دینی، یادداشتی در اختیار ایکنای خراسان‌رضوی قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم؛چالش امروز این است که چگونه می‌توان با الهام از مبانی ژرف قرآنی و سیره نورانی معصومین(ع)، کتابخوانی را از یک فعالیت صرفاً تفننی یا آموزشی، به یک رکن اساسی در هویت‌سازی فردی و اجتماعی و ابزاری برای تعالی روحی و فکری ارتقا بخشید؟ این یادداشت می‌کوشد تا با واکاوی مفهوم «قرائت» در متن وحی و سنت، چگونگی دستیابی به جامعه‌ای خردمند و متدبر را تبیین کرده و به این پرسش بنیادین پاسخ گوید که با توجه به چالش‌های معرفتی و روان‌شناختی عصر حاضر، چه نسبتی میان کتابخوانی عمیق و «بصیرت‌افزایی» از منظر اسلام وجود دارد و چگونه می‌توان این نسبت را در جهت تقویت «تاب‌آوری روانی» و «تعالی فکری» افراد جامعه به‌کار بست؟
واژه «قرائت» و مشتقات آن در قاموس قرآن کریم، فراتر از معنای تحت‌اللفظی خواندن است و بار معنایی عمیقی از تأمل، تدبر، فهم عمیق و تحصیل آگاهی را در بر دارد. نخستین خطاب الهی به خاتم پیامبران، اقرا بود، فرمانی که نشان از جایگاه محوری خوانش (نه صرفاً قرائت سطحی) در رسالت نبوی و اساس شکل‌گیری تمدن اسلامی دارد. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، ذیل آیه شریفه «اقرأ باسم ربک الذی خلق»، بر این نکته تأکید دارد که این امر «خواندن مطلق است، نه صرفاً خواندن قرآن، یعنی آنچه را که قابل خواندن است، به نام پروردگارت بخوان.» این تفسیر، دایره «قرائت» را به گستره نظام هستی و آیات تکوینی خداوند نیز تعمیم می‌دهد.
قرآن کریم انسان را به کرات به مطالعه و تفکر در آفاق و انفس دعوت می‌کند تا پرده از حقایق بردارد: «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا؟» (محمد/ ۲۴) و «سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ» (فصلت/۵۳). آیت‌الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم، ذیل این آیات، «تدبر» را فراتر از تفکر اولیه و به معنای «غور در عمق پیام» معرفی می‌کنند. از این منظر، هر آنچه که به دانش انسان بیفزاید، او را به «بصیرت» می‌رساند و در مسیر شناخت حقایق هستی یاری می‌کند، در دایره شمول «کتاب» و «قرائت عمیق» قرار می‌گیرد و این «قرائت» است که انسان را از ظواهر به بواطن و از کثرت به وحدت رهنمون می‌سازد.
سنت معصومین(ع) و ترویج فرهنگ «تحصیل بصیرت»
سیره عملی پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع)، گنجینه‌ای بی‌بدیل برای درک اهمیت «تحصیل بصیرت» از طریق کتاب و مطالعه است. حدیث گرانقدر نبوی «اطلبوا العلم ولو بالصین» نه تنها بر وجوب علم‌آموزی تأکید دارد، بلکه گستره و دامنه آن را فراتر از مرزهای جغرافیایی و فرهنگی معرفی می‌کند. کتاب، مهم‌ترین بستر نگارش و انتقال این علم است.
امام علی(ع) در نهج‌البلاغه، با تعابیر بلند و دلنشین، جایگاه کتاب را تبیین می‌فرمایند: «الْكُتُبُ بَسَاتِينُ الْعُلَمَاءِ» (کتاب‌ها، باغ‌های دانشمندان‌اند) و «خیر جلیس فی الزمان کتاب» (بهترین هم‌نشین در این زمانه، کتاب است) (نهج‌البلاغه، حکمت ۳۳۲). این تعابیر، کتاب را به مثابه یک دوست، یک استاد و یک پناهگاه معرفی می‌کنند که در خلوت و انزوا، انسان را به اوج دانش و بصیرت می‌رساند، همچنین، روایات متعدد شیعی، بر نگارش علم، حفظ آن و انتقال میراث علمی تأکید دارند. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «اكتبوا، فإنكم لا تحفظون إلا بالكتاب» (بنویسید، زیرا شما حفظ نمی‌کنید مگر با نوشتن) این روایات، همگی گواه بر اهمیت بی‌بدیل «کتابت» و «قرائت» در سیره معصومین(ع) هستند که منجر به تولید علم و نشر دانش می‌شود.
با نگاهی ژرف‌تر به مبانی قرآنی و روایی می‌توان دریافت که کتابخوانی عمیق از منظر اسلام، فراتر از یک سرگرمی یا کسب اطلاعات صرف و یک فرآیند «هویت‌ساز»، «بصیرت‌بخش» و «تمدن‌پرور» است. کتاب، به انسان «بصیرت» می‌بخشد، یعنی توانایی دیدن لایه‌های عمیق‌تر واقعیت، تمییز حق از باطل و شناخت مسیر رستگاری. این بصیرت، پایه و اساس «تفکر نقاد» و «تدبر عمیق» است که قرآن کریم بارها انسان را به آن فرامی‌خواند. آیت‌الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه، ذیل آیات مربوط به تعقل، بر این نکته تأکید دارد که عقل، زمانی به کار می‌افتد که انسان اهل مطالعه و غور در مسائل باشد تا به بصیرت برسد.
در دنیای امروز که با سرعت سرسام‌آور تغییرات، انفجار اطلاعات و فست‌فود فرهنگی مواجهیم، کتابخوانی عمیق، ابزاری قدرتمند برای مقابله با سطحی‌نگری و از دست دادن عمق است. این نوع خوانش، به انسان کمک می‌کند تا روایت‌های مختلف را نقد کند، از دام پیش‌فرض‌ها و قالب‌های ذهنی رها شود و با نگاهی تحلیلی به مسائل پیچیده اجتماعی، فلسفی و حتی روان‌شناختی بپردازد.
با رویکردی روان‌شناختی، می‌توانیم تحلیل کنیم که کتابخوانی چگونه به تقویت تاب‌آوری روانی کمک می‌کند. در مواجهه با چالش‌های روانی ناشی از زندگی مدرن، مطالعه کتبی که مبانی آرامش روحی را از منظر دینی و روان‌شناختی اسلامی تبیین می‌کنند (مانند کتب اخلاقی و عرفانی که بر صبر، شکر، توکل و رضا تأکید دارند)، می‌تواند به افراد کمک کند تا با اضطراب‌ها و فشارهای زندگی به شکلی سازنده‌تر کنار بیایند. اینجاست که کتاب از یک وسیله سرگرمی به ابزاری برای خودسازی، خودشناسی و حتی «درمان معنوی» تبدیل می‌شود. کتاب، افق‌های جدیدی از معنا را پیش روی انسان می‌گشاید و در مواجهه با پوچی‌ها و ناکامی‌ها، لنگرگاهی برای روح خسته انسان فراهم می‌آورد.
همچنین، تمدن اسلامی از همان آغاز بر مدار کتاب و قلم شکل گرفت. مساجد، اولین مراکز آموزش و کتابخانه‌ها، اولین پایگاه‌های نشر علم بودند. بیت‌الحکمه، نماد اوج این نهضت علمی بود. میراث عظیم علمی مسلمانان، حاصل «قرائت»، «نگارش» و «حفظ دانش» از طریق کتاب است. برای احیای تمدن نوین اسلامی در عصر حاضر، چاره‌ای جز بازگشت به این ریشه‌های معرفتی و ترویج مجدد فرهنگ عمیق کتابخوانی و «بصیرت‌افزایی» نداریم. کتاب، پل ارتباطی نسل‌ها با گذشته پربار خود و چراغ راه آینده و این، استراتژی شناختی است که منجر به افزایش بهزیستی و تاب‌آوری در برابر مشکلات می‌شود.
شاید این شبهه مطرح شود که در عصر انفجار اطلاعات و گسترش بی‌سابقه رسانه‌های نوین، آیا کتابخوانی سنتی هنوز جایگاه خود را حفظ کرده است؟ پاسخ این است که بله، جایگاه کتاب نه تنها کم‌رنگ نشده، بلکه اهمیت آن دوچندان گشته است و به یک ضرورت حیاتی تبدیل شده است. رسانه‌های نوین، عمدتاً به انتقال اطلاعات سریع و گاه سطحی می‌پردازند، در حالی‌که کتاب، فرصت تفکر عمیق، تحلیل دقیق و درگیری فکری با یک موضوع را فراهم می‌کند. کتاب، امکان غور در مباحث و رسیدن به درک جامع و بصیرت را می‌دهد که رسانه‌های سطحی از آن عاجزند و به عبارتی، رسانه‌ها می‌توانند خبر بدهند، اما کتاب بصیرت و حکمت می‌بخشد.
از سوی دیگر، کتاب به‌عنوان یک منبع موثق و مستند، از اعتبار بالاتری برخوردار است. در حالی‌که اخبار و اطلاعات شبکه‌های اجتماعی ممکن است از دقت کافی برخوردار نباشند و با اطلاعات نادرست، به سطحی‌نگری معرفتی دامن بزنند، کتاب‌های معتبر، حاصل سال‌ها پژوهش و تعمق هستند و می‌توانند مرجع قابل اتکایی برای جویندگان دانش باشند. در این میان، وظیفه ماست که به مخاطبان بیاموزیم چگونه در اقیانوس اطلاعات، به سراغ منابع عمیق و اصیل بروند و نه هر نوشته‌ای را کتاب بخوانند.
در نهایت، می‌توان اذعان داشت که کتاب و کتابخوانی عمیق، نه یک انتخاب صرف، بلکه یک ضرورت انکارناپذیر برای انسانِ جویای حقیقت در هر عصری است. از منظر قرآن کریم، فرمان «اقرا»، آغازین برای پیمودن مسیر شناخت، بصیرت‌افزایی و تعالی است و سیره معصومین(ع)، کتاب را بهترین هم‌نشین و ابزار رسیدن به حکمت معرفی می‌کند. کتابخوانی، فرآیندی است که هویت فردی را شکل می‌دهد، تفکر نقاد را پرورش می‌دهد و سنگ بنای تمدن‌سازی را تشکیل می‌دهد. در دنیایی که سرعت، سطحی‌نگری و پراکندگی ذهنی چالش اصلی انسان مدرن است، بازگشت به کتاب و تعمیق فرهنگ مطالعه، تنها راه نجات از گمراهی‌های معرفتی و دستیابی به آرامش و بصیرت حقیقی است.
نسبت میان کتابخوانی عمیق و بصیرت‌افزایی، نسبتی بنیادین است که به تقویت تاب‌آوری روانی و تعالی فکری افراد جامعه منجر می‌شود. این بال‌های آگاهی، امکان پرواز در سپهر دانش و معنا را فراهم آورده و انسان را در مسیر بی‌انتهای کمال و خردورزی یاری می‌رساند. پس هفته کتاب و کتابخوانی، فراخوانی است برای در آغوش کشیدن دوباره این یار مهربان، بال گشودن در آسمان آگاهی و پرواز در مسیر بی‌انتهای تعالی. باشد که همواره قرائت‌گرانی هوشمند و تدبرکنندگانی ژرف‌اندیش باشیم.
منابع:
1. قرآن کریم: سوره علق، آیه ۱؛ سوره محمد، آیه ۲۴؛ سوره فصلت، آیه ۵۳
2. طباطبایی، سید محمدحسین (علامه): المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. (ذیل آیه «اقرأ باسم ربک الذی خلق» (علق: ۱)؛ ج ۲۰، ص ۳۳۵)
3. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران: تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه. (ذیل آیات سوره علق و محمد؛ ج ۲۱، ص ۲۴۲ (ذیل آیات مربوط به تعقل))
4. جوادی آملی، عبدالله (آیت‌الله): تفسیر تسنیم. قم: مرکز نشر اسراء. (ذیل آیات سوره علق و فصلت؛ ج ۵۲، ص ۳۴۰ (ذیل مفهوم تدبر))
5. سید رضی، محمد بن حسین (گردآورنده): نهج البلاغه. (خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها). (حکمت ۱۴۷: «العلم نورٌ یقذفه الله فی قلب من یشاء»؛ حکمت ۳۳۲: «الْكُتُبُ بَسَاتِينُ الْعُلَمَاءِ»، «خیر جلیس فی الزمان کتاب»)
6. مجلسی، محمدباقر (علامه): بحارالانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. (ذیل ابواب علم و فضیلت آن؛ ج ۱، ص ۱۷۷: حدیث «اطلبوا العلم ولو بالصین»)
7. کلینی، محمد بن یعقوب: اصول کافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه. (باب فضل علم؛ ج ۱، ص ۵۲: حدیث «اكتبوا، فإنكم لا تحفظون إلا بالكتاب»)
انتهای پیام 
