تحول در نشر دانشگاهی مشهد؛ به‌روزرسانی ساختار، تغییر ذائقه و بازگشت مخاطب
سینا سهیلی‌فر با اشاره به مجموعه تغییرات اجرا شده طی دو تا سه سال اخیر در انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد گفت: این به‌روزرسانی‌ها، بازطراحی هویت بصری و حرفه‌ای‌سازی تولید تا ورود به حوزه‌های عمومی‌تر و توسعه نسخه‌های الکترونیک و صوتی، باعث افزایش قابل توجه مخاطبان و رشد سالانه ۲۰ درصدی درآمد شده و زمینه بازگشت دوباره مخاطب به نشر دانشگاهی را فراهم کرده است.
سینا سهیلی‌فر، مدیر سازمان ترویج مطالعه و نشر جهاد دانشگاهی خراسان رضوی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، اظهار کرد: انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد از نخستین ناشرانی بود که به‌صورت تخصصی وارد حوزه محیط زیست و کشاورزی شد. این انتخاب، از یک‌سو به پتانسیل علمی اساتید این حوزه در دانشگاه فردوسی مشهد و از سوی دیگر به ارتباطاتی بازمی‌گشت که مدیران وقت انتشارات با این اساتید برقرار کرده بودند. این حوزه زمانی برای انتشارات اهمیت یافت که هنوز موضوعاتی چون بحران آب، مسائل محیط‌زیستی یا ناترازی انرژی چندان در فضای عمومی مطرح نبود. وی ادامه داد: طی دو تا سه سال اخیر شاهد مجموعه‌ای از تغییرات و برنامه‌ریزی‌ها در انتشارات جهاد دانشگاهی بوده‌ایم که نتیجه آن افزایش قابل توجه مخاطبان است. رشد مخاطب به بهبود وضعیت درآمدی نیز منجر شد، به‌گونه‌ای که طی سه سال گذشته به‌طور میانگین سالانه ۲۰ درصد رشد ریالی داشته‌ایم؛ هرچند تعداد عناوین منتشرشده در این مدت به فراخور شرایط، نوسان داشته است.
مدیر سازمان ترویج مطالعه و نشر جهاد دانشگاهی خراسان رضوی بیان کرد: جالب است که امروز وقتی به قفسه آرشیو خود نگاه می‌کنیم، کتاب‌هایی می‌بینیم که کاملاً مناسب مسائل روز هستند اما حدود ۳۰ سال پیش منتشر شده‌اند و در زمان خود چندان دیده نشده‌اند؛ از جمله «بهار خاموش»، «چقدر کافی است» و «برای چند نفر جا هست». ما در این دو حوزه و دیگر حوزه‌های دانشگاهی یک نشر تخصصی دانشگاهی بودیم و عملاً ورود جدی به کتاب‌های عمومی مانند رمان نداشتیم؛ اگر هم صورت گرفته، بسیار محدود و موردی بوده است.
سهیلی‌فر افزود: فروشگاه‌های ما نیز در امتداد همین رویکرد، دانشگاهی بوده‌اند و این سبک از نشر و فروش کتاب دانشگاهی تا سال‌ها رونق داشت، هم برای مخاطبان و هم برای تولیدکنندگان. اما در گذر زمان، نشر دانشگاهی با بحران و رکود مواجه شد و بسیاری از ناشران ورشکست شدند. اکنون در مشهد تنها انتشارات جهاد دانشگاهی و دانشگاه فردوسی مشهد در این حوزه باقی مانده‌اند و در سطح کشور نیز عمدتاً ناشران دانشگاهی فعال هستند. تغییر رویکرد دانشگاه‌ها از «منبع‌محوری» به «جزوه‌محوری» وی دلیل اصلی این وضعیت را تغییر رویکرد دانشگاه‌ها دانست و گفت: دانشگاه‌ها از «منبع‌محوری» به «جزوه‌محوری» حرکت کرده‌اند و همین امر موجب شده خرید کتاب دانشگاهی به‌شدت کاهش یابد. این افت تقاضا ناشران دانشگاهی را دچار بحران اقتصادی کرد و همان‌طور که فروش کتاب دانشگاهی کاهش یافت، فروشگاه‌های تخصصی ما نیز با افت مواجه شدند.
مدیر سازمان ترویج مطالعه و نشر جهاد دانشگاهی خراسان رضوی افزود: در چنین شرایطی و با تغییر ذائقه مخاطب، ما نیز ناچار شدیم در ساختار خود تغییراتی ایجاد کنیم. طی چند سال اخیر انتشار برخی کتاب‌های عمومی‌تر را آغاز کردیم؛ کتاب‌هایی در حوزه‌های تربیتی یا مرتبط با محیط زیست، نه صرفاً تربیتی. مجموعه «کودک و تجربه طبیعت» یکی از نمونه‌های مهم این بازنگری است که تاکنون یازده جلد از آن منتشر شده است.
متناسب‌سازی تولیدات و روش‌های کاری با تغییر ذائقه مخاطبان
سهیلی‌فر افزود: با توجه به چنین فضایی، رویکرد اصلی ما تغییر نکرده اما روش‌هایمان را به‌روز کرده‌ایم. مخاطب امروز هم در نوع کتاب مورد انتظار و هم در تصورش از یک کتاب‌فروشی دچار تغییر شده است. بنابراین ما نیز به‌صورت هم‌زمان در هر دو بخش، فرایند به‌روزرسانی را در دستور کار قرار دادیم.
وی درباره بخش نشر انتشارات، بیان کرد: در بخش نشر، کتاب‌های عمومی و حوزه‌های جدید را به محصولات خود اضافه کردیم و مدل پرداخت و تولید آن‌ها را از کتاب‌های دانشگاهی تفکیک کردیم. در فرایند تولید نیز طراحی جلد، هویت بصری و گرافیک کتاب‌ها را کاملاً حرفه‌ای‌تر کردیم و این تغییرات به‌تدریج به کل ساختار انتشارات تعمیم یافت. در فضای مجازی، بسته‌بندی محصولات و حتی کیسه‌های خرید نیز با رویکرد زیبایی‌شناسی و ملاحظات محیط زیستی ارتقا یافتند. همچنین هویت بصری انتشارات و کتاب‌فروشی‌ها بازطراحی شد.
مدیر سازمان ترویج مطالعه و نشر جهاد دانشگاهی خراسان رضوی ادامه داد: در حوزه نشر، علاوه بر حفظ حوزه‌های تخصصی محیط‌زیست و کشاورزی با محتوای روز و علمی، تلاش کردیم نحوه پرداخت به این محتواها مطابق ذائقه امروز مخاطب باشد؛ به‌ویژه در سبک طراحی، حجم کتاب، سبک‌سازی و توجه به جذابیت بصری. کاهش زمان مطالعه در جامعه باعث شده مخاطب کمتر به سمت کتاب‌های حجیم برود و ما نیز ناگزیر بودیم به این نیاز پاسخ دهیم. سهیلی‌فر با اشاره به کتابی که درحال آماده‌سازی است، گفت: یکی از کتاب‌هایی که اکنون در حال آماده‌سازی آن هستیم، کتابی درباره «یوزپلنگ» نوشته آقای فرهادی‌نیاست؛ فردی که حدود ۳۰ سال در حوزه حفاظت از یوزپلنگ فعالیت جدی داشته است. این کتاب روایت تجربه‌نگاری ۳۰ سال تلاش برای حفاظت از یک گونه پرچم‌دار در ایران است. قصد داریم این کتاب را به محصولی چندوجهی تبدیل کنیم؛ اثری که فقط تجربه‌نگاری نباشد، بلکه تجربه دیداری نیز داشته باشد و حتی امکاناتی مانند AR به آن افزوده شود تا مخاطب هنگام مطالعه بتواند صداها یا مصاحبه‌های مرتبط را هم‌زمان بشنود. این مسیر، مسیری است که در آن کیفیت بر کمیت مقدم است؛ یعنی اگرچه ممکن است تعداد عناوین منتشرشده کاهش یابد، اما هر کتاب باید به محصولی تبدیل شود که هم برای ما قابل افتخار باشد و هم برای مخاطب تجربه‌ای ارزشمند فراهم کند.
وی با بیان اینکه جهان امروز از تخصص‌گرایی صرف فاصله گرفته و به سمت نگاه بین‌رشته‌ای، تفکر سیستمی و تحلیل کلان حرکت کرده است، افزود: بر همین اساس ما نیز تلاش کردیم این رویکرد را در دو حوزه اصلی خود وارد کنیم. برای مثال، مجموعه «کودک و تجربه طبیعت» دقیقاً در همین چارچوب قرار می‌گیرد؛ گونه‌ای از تربیت و آموزش با رویکرد اکولوژیک که پیوندی میان آموزش، تفکر محیط‌زیستی و سایر حوزه‌های مرتبط برقرار می‌کند.
افت تیراژ کتاب‌ها به دلیل کاهش رغبت به مطالعه
مدیر سازمان ترویج مطالعه و نشر جهاد دانشگاهی خراسان رضوی در پاسخ به اینکه چرا تیراژ کتاب‌ها کاهش یافته و کتاب‌های الکترونیک جایگزین شده‌اند، گفت: بخش عمده این مسئله به کاهش میل به مطالعه برمی‌گردد. نمی‌توان انکار کرد که با گسترش فضای مجازی و حجم گسترده محتوایی که ذهن انسان روزانه با آن درگیر است، گرایش به مطالعه کاهش یافته است. این موضوع فقط مختص ایران نیست؛ در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته نیز، بر اساس پژوهش‌های اخیر، سرانه مطالعه کاهش پیدا کرده است.
سهیلی‌فر علت این روند را ظرفیت محدود مغز انسان برای یادگیری روزانه دانست و بیان کرد: مغز انسان ظرفیت محدودی برای دریافت داده دارد و با انبوه اطلاعات فضای مجازی خسته می‌شود و یادگیری عمیق کاهش می‌یابد. مطالعه، که ذاتاً فعالیتی عمیق است، در نتیجه کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. با این حال، روندهای پژوهشی نشان می‌دهد این روند پایدار نخواهد بود و دوباره توجه به یادگیری عمیق و مطالعه بازخواهد گشت. این تحلیل‌ها بر اساس مطالعات حوزه رفتارشناسی، خودیاری و مدیریت فردی است که افزایش توجه به تمرکز و یادگیری عمیق را تأیید می‌کند؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد بشر در حال بازاندیشی در این زمینه است.
توجه جدی به نشر الکترونیک و کتاب‌های صوتی
وی درباره نشر الکترونیک گفت: انتشار نسخه الکترونیکی کتاب‌ها را به‌صورت جدی آغاز کرده‌ایم و هر کتابی که منتشر می‌شود، نسخه الکترونیک آن نیز ارائه خواهد شد. در برخی موارد نیز ترکیبی از نسخه فیزیکی و الکترونیکی ارائه کرده‌ایم. برای نمونه، در کتاب «حس شگفتی» از مجموعه «کودک و تجربه طبیعت» که تصاویر زیادی دارد، دو اقدام انجام شد.
مدیر سازمان ترویج مطالعه و نشر جهاد دانشگاهی خراسان رضوی افزود: نخست، تمام تصاویر قدیمی کتاب را با حضور عکاس و در اکوسیستم واقعی بازتولید کردیم تا از نظر کیفیت و انطباق واقعی باشند. سپس برای اینکه قیمت کتاب مقرون‌به‌صرفه باشد، نسخه چاپی را سیاه و سفید منتشر کردیم. اما برای اینکه مخاطب از تصاویر رنگی نیز بهره‌مند شود، با توجه به عادت امروز مخاطب به مشاهده تصاویر رنگی، یک QR Code در ابتدای کتاب قرار دادیم تا بتواند تصاویر رنگی را در نرم‌افزار «فیدیبو» مشاهده کند. به این ترتیب، هر خریدار کتاب به‌صورت هم‌زمان به نسخه فیزیکی و نسخه الکترونیک دسترسی دارد.
سهیلی‌فر تصریح کرد: تولید کتاب صوتی نیز در دستور کار قرار گرفته و تلاش داریم در فضای مجازی حضور فعال داشته باشیم. براساس ارزیابی‌های مالی و نیاز بازار، ممکن است برخی عناوین فقط به‌صورت الکترونیکی منتشر شوند، زیرا مخاطبانشان عمدتاً در فضای دیجیتال هستند یا انتشارشان از نظر مالی مقرون‌به‌صرفه‌تر است. در مقابل، برخی کتاب‌ها فقط نسخه چاپی خواهند داشت. این انتخاب‌ها بر اساس تحلیل نیاز مخاطب، شرایط اقتصادی و ویژگی‌های محتوایی هر کتاب انجام می‌شود.
انتهای پیام
