حکمرانی نبوی؛ از دعوت مکی تا همزیستی چندفرهنگی در مدینه

مهدی قاسمی، محقق پژوهشکده اسلام تمدنی، در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا از خراسان‌رضوی درباره مفهوم حکمرانی نبوی، اظهار کرد: در معنای جدید، حکمرانی صرفاً به مدیریت سیاسی محدود نمی‌شود، بلکه فرآیندی پویا است که تمامی ظرفیت‌های جامعه را برای اقامه دین و حل مسائل پیچیده اجتماعی، فرهنگی و تمدنی بسیج می‌کند.

وی با بیان اینکه این نگاه تفاوتی بنیادین با برداشت‌های سنتی از حکومت دارد و بر «فرآیندی‌بودن»، کنش‌مندی و پویایی اقتدار عمومی تأکید می‌کند، افزود: حکمرانی پیامبر اکرم(ص) بر سه محور اقتدار عمومی، مشارکت مردم در فرآیند اقتدارپذیری و نظارت بر اقتدار استوار بود؛ ساختاری که امکان تغییر، اصلاح و تحول مستمر را فراهم می‌کرد.

دوره مکی؛ به رسمیت شناختن اهل کتاب بدون درگیری

قاسمی با اشاره به دوره مکی رسالت پیامبر(ص)، گفت: در این دوره، پیامبر اسلام(ص) یهودیان و مسیحیان را به‌عنوان اهل کتاب به رسمیت می‌شناخت و قرآن نیز بر این شناسایی تأکید داشت. در این مرحله هیچ‌گونه درگیری نظامی یا شکل‌گیری حکمرانی مستقیم وجود نداشت. دوره مکی، دوره دعوت، گفت‌وگو و ایجاد شناخت مشترک میان ادیان الهی بود و پیامبر(ص) تلاش داشت بسترهای فکری و اجتماعی لازم برای پذیرش حقیقت و همزیستی مسالمت‌آمیز را فراهم کند.

این پژوهشگر در ادامه با اشاره به دوره مدنی پیامبر(ص) افزود: پیمان‌نامه مدینه که در سال نخست هجری منعقد شد، نخستین تجربه تاریخی حکمرانی چندفرهنگی را رقم زد؛ جامعه‌ای که در آن مسلمانان، یهودیان و مشرکان در قالب یک «امت واحد» تعریف شدند.

وی اظهار کرد: اصول این پیمان شامل استقلال داخلی هر گروه، امنیت جمعی، دفاع مشترک، حل اختلافات از طریق داوری پیامبر(ص) و آزادی عقیده بود. این سند نشان می‌دهد که پیامبر(ص) از همان آغاز تشکیل حکومت، به‌دنبال ایجاد ساختاری قانون‌محور، مشارکتی و مبتنی بر تنوع فرهنگی و دینی بود.

قاسمی با اشاره به مرحله دوم روابط پیامبر(ص) با یهودیان گفت: پس از نقض پیمان از سوی برخی قبایل یهودی مانند بنی‌قینقاع، بنی‌نضیر و بنی‌قریظه، پیامبر(ص) واکنش‌هایی متناسب با نوع تخلف و سطح تهدید نشان داد که تبعید بنی‌نضیر نمونه‌ای از این برخوردهاست. این واکنش‌ها نه ناشی از اختلاف دینی، بلکه در چارچوب نقض صریح پیمان و همکاری برخی گروه‌ها با دشمنان خارجی انجام شد.

حقوق اهل ذمه؛ امنیت، آزادی مذهبی و استقلال قضایی

این محقق پژوهشکده اسلام تمدنی ادامه داد: اهل ذمه، یعنی غیرمسلمانانی که در قلمرو حکومت اسلامی زندگی می‌کردند، از حقوق گسترده‌ای همچون امنیت جانی و مالی، آزادی انجام مناسک دینی، حفظ اماکن مقدس و استقلال در قضاوت‌های داخلی برخوردار بودند.

وی با اشاره به اینکه معافیت از خدمت نظامی و برخورداری از حمایت حکومت اسلامی در برابر دشمنان از دیگر حقوق اهل ذمه بود، گفت: در مقابل، وظایف آنان محدود به پرداخت جزیه، احترام به قوانین عمومی و عدم اقدام علیه حکومت اسلامی می‌شد.

قاسمی درباره جایگاه «معاهدین» نیز تصریح کرد: معاهدین گروه‌هایی بودند که با حکومت اسلامی پیمان همکاری منعقد می‌کردند و در برابر وفاداری به مفاد پیمان، از حمایت کامل برخوردار می‌شدند. پیامبر اسلام(ص) درباره آنان فرمودند: «مَن ظلمَ معاهداً فأنا خصمُه»؛ یعنی هر کس به معاهدی ستم کند، پیامبر دشمن او خواهد بود.

اصول حکمرانی نبوی؛ عدالت، آزادی عقیده و تعامل سازنده

این پژوهشگر با اشاره به اصول کلی حکمرانی پیامبر(ص) اظهار کرد: اصل عدالت و برخورد یکسان با همه شهروندان، تضمین‌کننده نظم اجتماعی بود؛ اصل آزادی عقیده با آیه «لا إِكْراهَ فِي الدِّين» تثبیت شد؛ اصل تعامل سازنده شامل گفت‌وگوی بین‌دینی و بهره‌گیری از مشورت اهل کتاب بود و اصل حمایت از مظلومان نیز دفاع از حقوق غیرمسلمانان در صورت ظلم را ضروری می‌دانست.

وی پرهیز از کلی‌نگری، تعمیم‌دادن خطای افراد به یک گروه و قضاوت‌های جمعی را از دیگر اصول مهم حکمرانی نبوی برشمرد.

پژوهشگر مطالعات تطبیقی اسلام و ادیان با اشاره به نمونه‌های تاریخی تعامل پیامبر(ص) با مسیحیان گفت: مسیحیان نجران میهمان مسجدالنبی شدند و پیامبر(ص) با آنان گفت‌وگویی آزاد، عقلانی و محترمانه داشت. در ادامه نیز پیمانی برای تضمین امنیت و آزادی مذهبی آنان منعقد شد که منشور پیامبر(ص) برای راهبان صومعه سنت کاترین از مهم‌ترین اسناد تاریخی در این زمینه است.

وی افزود: در این منشور، آزادی مذهبی، عدم اجبار در تغییر دین، حفظ اموال و اماکن راهبان، آزادی انجام مراسم دینی و حتی به‌صدا درآوردن ناقوس کلیسا تضمین شده است. راهبان از پرداخت جزیه، زکات و سایر مالیات‌های اسلامی معاف بودند و مسلمانان موظف به دفاع نظامی از آنان در برابر دشمنان بودند. این حمایت شامل همه مسیحیان می‌شد و اعتبار آن تا روز قیامت تصریح شده است.

سندیت تاریخی و تأیید حاکمان پس از پیامبر(ص)

این محقق با اشاره به اسناد تاریخی تصریح کرد: نسخه‌ای از این فرمان در کتابخانه صومعه سنت کاترین نگهداری می‌شود و نسخه‌های دیگری نیز در موزه‌های ترکیه موجود است. مورخانی همچون طبری و ابن‌اثیر نیز به وجود این عهدنامه اشاره کرده‌اند.

وی افزود: خلفای پس از پیامبر(ص) از جمله ابوبکر، عمر، عثمان و امام علی(ع) این عهدنامه را تأیید کردند. همچنین عمر بن خطاب در سفر به بیت‌المقدس از صومعه بازدید و بر اعتبار آن تأکید کرد و صلاح‌الدین ایوبی نیز در دوره خود امتیازات راهبان را تجدید کرد.

قاسمی در پایان تأکید کرد: این عهدنامه و مجموعه رفتارهای پیامبر(ص) نشان می‌دهد که اسلام سیاسی نبوی، ظرفیت بالایی برای همزیستی مسالمت‌آمیز با غیرمسلمانان صلح‌جو داشت و این الگو تا قرن‌ها پس از رحلت پیامبر(ص) نیز استمرار یافت. تمایز دقیق میان دوستان صلح‌طلب و دشمنان متجاوز، یکی از اصول بنیادین و راهبردی حکمرانی نبوی به‌شمار می‌رود.