جو اجتماعی صدر انقلاب، تاب تفسیر عرفانی امام از قرآن را نداشت

معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) قصد دارد ضمن برگزاری همایش بین‌المللی «قرآن و امام خمینی(ره)»، به بررسی موضوعاتی نظیر «اصول، مبانی و روش تفسیری قرآن از منظر امام خمینی(ره)» «انسان در قرآن از نگاه امام خمینی(ره)»، «جایگاه و نقش قرآن در اندیشه نظری و سیره اجتماعی و سیاسی امام امام خمینی(ره) بپردازند.
در همین راستا، خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) در گفت‌وگو با صاحب‌نظران به بررسی ابعاد اندیشه قرآنی امام خمینی(ره) می‌پردازد.

حجت‌الاسلام والمسلمین بهرام دلیر، مدرس درس خارج فقه، اصول، عرفان و فلسفه اسلامی حوزه علمیه قم، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) گفت: در مقام تفسیر مفسر متن مقدس را تفسیر می‌کند و هر مفسری با توجه به پیش فرض‌های متفاوت ذهنی خود به تفسیر دست می‌زدند مانند تفاسیر قرآن به قرآن یا تفاسیری که بر پایه بحث‌های کلامی یا دیگر روش‌های تفسیری که اولیای الهی و عرفانی بنام با آن روش‌ها قرآن را تفسیر کرده‌اند. امام راحل در تفسیر سوره حمد کاملا رویکرد عرفانی داشت و ادبیات تفسیری سوره حمد کاملا عرفانی بوده است.
این استاد دانشگاه در ادامه اظهار داشت: امام هم صاحب کرسی عرفان نظری و عملی بود و هم در این حوزه‌ها کتاب تالیف کرده ‌است. ایشان در راس هرم قدرت نیز قرار گرفت و بنا به اعتراف دوست و دشمن در بحث مدیریت کلان احتماعی نمونه بود. البته با آسیب‌ها، چالش‌ها و نقصان‌هایی هم درگیر بود اما امام با خمینی بودن این مصائب را پشت سر می‌گذاشت.

حاشیه‌نویسی امام بر آثار کلاسیک عرفانی
وی در ادامه گفت: امام حاشیه‌هایی بر کتاب‌های کلاسیک عرفانی نیز نوشت و سال‌های سال در بحث حکمت و اخلاق قلم زد. پس باید اذهان کنم ادبیات امام راحل ادبیات عرفانی است. امام در زمان جنگ یک جمله معروف داشت که می‌فرماید «خرمشهر را خدا آزاد کرد». چنین جملاتی را نمی‌توانیم در بحث‌های کلاسیک و دانشگاهی پیدا کنیم، این جملات کاملا عرفانی است.
دلیر در ادامه گفت‌وگو افزود: بین قرآن و عرفان یک رابطه و تعامل تنگاتنگی برقرار است. بعضی از بزرگان اهل فن می‌گویند قرآن، عرفان و برهان از هم جدایی ندارند که من به این سه بعد، بعد دیگری هم اضافه می‌کنم و می‌گویم قرآن، عرفان، برهان و انسان از هم غیر قابل انفکاک هستند. آن انسانی که در شریعت از آن یاد می‌شود در راس هرم این انسان، انسان کامل جای می‌گیرد که به آن قرآن ناطق می‌گویند. امیر المومنین و اولاد ایشان در راس این هرم قرار دارند که می‌توان از آنها به عنوان نمود بارز انسان ناطق نام برد. به نظر من تفسیر عرفانی محکم‌ترین و متقن‌ترین تفسیری است که می‌توان از منبع وحی ارائه داد. تفسیری که امام از قرآن ارائه می‌دهد تفسیری عرفانی است، اما متاسفانه بنا به دلایلی اجازه ندادند تفسیر سوره حمد را به پایان برسد. اگر ما تفسیر عرفانی از امام در دست داشتیم، سرمایه بزرگی در اختیار داشتیم که متاسفانه این سرمایه از دست رفت و تفسیر عرفانی قرآن از حضرت امام به جا نمانده است.

رویکرد عرفانی امام به قرآن
دلیر با آوردن نام عرفای به نامی چون روزبهان موید الدین عربی، ابن ترکی اصفهانی و دیگر شخصیت‌های برجسته با رویکرد عرفانی به قرآن پرداخته‌اند امام را در این دسته از عرفا جا داد و افزود: بعضی تعابیری که در قرآ ن کریم وجود دارد به نظر می‌رسد بدون رویکرد عرفانی قابل تفسیر نخواهد بود بحث‌های مانند ولایت در قرآن که بدون تفسیر عرفانی نمی‌توان برداشتی از آنها ارائه داد، همان طور که اذعان داریم قرآن یک لایه ظاهری دارد و یک لایه باطنی که قابل فهم برای عموم مردم نیست. این لایه‌های باطنی قرآن برای افرادی قابل فهم است که در سیر و سلوک عرفانی به معبود ازلی نزدیک شده باشند. هنوز که هنوز است تفسیر قرآن کریم به روش عرفانی یکی از روش‌های پرجذبه نفسیری است. تفسیرعرفانی از نماز ، روزه و عبادات در قرآن کریم می‌تواند جذابیت‌های زیادی داشته باشد و به نظر من اگر مفسران بزرگ معاصر این روش را استخدام کنند، می‌تواند بسیار مثمر ثمر باشد. آیت‌الله جوادی آملی در حال حاضر سعی کرده‌اند در بعضی از تفاسیر خود از این روش بهره بگیرند.
وی در نهایت گفت: عوامل بیرونی دست به دست هم دادند و اجازه نداند که امام تفسیر عرفانی خود را از قرآن کامل کند. در اندیشه امام راحل امام زمان در راس هرم انسان کامل قرار می‌گیرد و در طول زمان ائمه اطهار نیز به عنوان انسان کامل معرفی می‌شدند.