مسجد جامع تربت‌حيدريه؛ نمونه منحصر به‌فردي از معماري اسلامي در عصر قاجار
گروه هنر: مسجد جامع تربت‌حيدريه بنایی که سابقه ساخت آن به دوره قاجار برمی‌گردد دارای ايوان و دو مناره است که مي‌توان این دو قسمت را نمونه منحصر به‌فردي از معماري اسلامي با تزئينات بسيار زيباي آجرکاري دانست.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، تربت حیدریه پس از دوره صفوی به صورت شهر درآمد. در واقع شهر در حدود 200 سال پیش یعنی دوره حاکمیت اسحاق‌خان قرایی از خوان‌ها و رجال سیاسی عصر قاجاریه رونق گرفت. اسحاق‌خان به مرمت و آبادانی شهر پرداخته و آن چنان تحولی در شهر به وجود آورد که این شهر تا مدتها به تربت اسحاق‌خان معروف بوده است.
در دوره انقلاب معاصر ایران یعنی انقلاب مشروطه در سال ۱۲۸۵ شمسی و انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ شمسی تربت حیدریه از شهرهای پیشتاز در این فرآیندها بوده است. لازم بذکر است که اولین شهری که در ایران در سال 1357 مردمش قیام کردند، شهر تربت حیدریه بود که در نهم دی ماه با دادن ۹ شهید شهر را از حکومت پهلوی گرفته و خودشان امور شهر را به دست گرفتند و همچنین اولین شهری بود که مردمش مجسمه شاه را در میدان مرکزی در جلوی انظار زیر دستانش به زمین زدند و شکستند.
شهرستان تربت‌حیدریه در مرکز استان خراسان رضوی واقع شده است. مردم این شهر با ایمان و کوشا و از نژاد آریایی هستند. زبان مردم تربت حیدریه فارسی بوده و به گویش محلی تربتی صحبت می‌کنند. این شهر از مکان‌های دینی تاریخی فراوانی همچون آرامگاه دژ تربت، آرامگاه شاه سنجان، آرامگاه شیخ ابوالقاسم کردکانی، آرامگاه قطب، بناهای اسحاق‌خان، بی‌بی حسینیه، حوض انبار(شیر چهارسو)، خرابه‌های جیزد، رباط بی‌بی، رباط شریف، مزار بوری آباد، مسجد جامع پیشین و مسجد جامع رشتخوار برخوردار است.
مسجد جامع قدیم نگین درخشان شهر تربت حیدریه
یکی از آثار بسیار دیدنی تربت حیدریه که همه ساله افراد بسیاری برای دیدن آن به این شهرستان سفر می‌کنند، مسجد جامع قدیم این شهر است که ایوان آن از دور جلب نظر می‌کند. این مسجد در داخل شهر تربت حيدريه (مركز شهرستان تربت حيدريه)، قرار گرفته و در حاشيه ميدان مركزي شهر(ميدان امام خميني)، واقع شده است.
اين مسجد كه بزرگ‌ترين مسجد شهر است مناره‌هايش از دور نمايان بوده. در كتاب جغرافياي تاريخي ولايت زاوه آمده است، «مسجد جامع جديد بناي قديمي ديگر تربت است كه در میدان مركزي شهر واقع شده، گفته مي‌شود مرحوم حاجي ابوالقاسم هراتي باني مدرسة هراتي، بقاياي مسجدي كهنه و قديمي‌تري را در هم كوبيده و جامع فعلي را خود به هزينه شخصي برآورده است و اگر چنين باشد بناي مسجد و مدرسه هر دو به آخرين سالهاي حكومت احمد شاه قاجار و به سالهاي پيش از زلزله معروف تربت بر مي‌گردد».
خانلرخان در سفرنامه خود كه پيش از اين نقل كرديم بارها به مسجد جامعي وسيع اشاره كرده است كه بايد همين مسجد باشد زيرا كه در زمان او (1294)، مسجد جامع قديمي شهر مانند مزار قطب‌الدین حیدر در خارج شهر قرار داشته است.
به هر حال مسجد كنوني بنايي است آجري كه در ضلع شمالي و شرقي آن جز رديفي از غرفه‌هاي تابستاني چيزي ديده نمي‌شود. بيوتات و شبستانهاي مسجد در كناره غربي آن ساخته شده بود كه اخيراً اين قسمت از مسجد را هم به نيت توسعه خراب كرده‌اند و اگر مسجد را شكوه و شوكتي بوده مديون ايوان بلندي است كه از جبهه جنوبي صحن سر بر آورده.
دو گلدسته بلند نيز در طرفين ايوان قرار دارد. بناي ايوان و گلدسته‌ها تماماً با آجر شكل گرفته، جز اين كه يكي دو نوار كاشي قسمت‌هايي از آن را زينت داده و در بقيه سطح نما، نام‌هاي پنج تن است كه به صورت معقلي زينت بخش اندام ايوان و پيكره گلدسته ها است.
سوابق پژوهشي اثر
اين بنا تاكنون فقط از سوي سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري استان خراسان رضوي مورد شناسايي قرار گرفته و جهت بررسي و شناسايي و تحقيق در مورد وضعيت مسجد به آن مراجعه شده، ولي شناسايي جامع و مكتوب در جهت ثبت اين بنا انجام نشده است، مسجد جامع تربت حيدريه، بنايي اوقافي است كه زير نظر اداره اوقاف و امور خيريه شهرستان تربت حيدريه قرار دارد. اين مسجد با توجه به اهميت آن در شهر به جهت برگزاري مراسم مختلف سال درآن (نماز عيد فطر، عزاداري‌ها، نماز جمعه و...)، بسيار مورد توجه سازمان اوقاف و امور خيريه شهرستان بوده و هزينه‌هاي زيادي را اين سازمان صرف بازسازي و الحاق صحن‌هاي مختلف بنا کرد.
مشخصات اثر – بنا
مسجد جامع شهر تربت حيدريه بنايي مربوط به دوران صفوي است كه نمونه‌هاي منحصر به فردي از آجركاري بر روي مناره‌ها و ايوان اصلي بنا به چشم مي‌خورد. اين بنا كه يك مسجد تك ايوانه است و در پشت ايوان اصلي فضاي مسجد قرار داشته، كه در سالهاي اخير به خاطر بازسازي فضاي رواق‌ها، تمامي گنبد و فضاي پشت ايوان تخريب شده و با استفاده از مصالح جديد(آهن، سيمان و سنگ)، مسجد بزرگي در پشت ايوان مناره‌ها بنا شد و تنها ايوان و مناره‌هاي قديمي آن باقي مانده‌اند.
ايوان و مناره‌هاي بنا كه تماماً آجري هستند داراي تزئينات بسيار زيباي آجركاري و در قسمت‌هايي نيز كاشيكاري هستند. در مناره‌هاي اين مسجد كه ارتفاعي در حدود 25 متر دارند به صورت مخروطه‌هايي با شيب بسيار كم بوده كه در بالاي گلدسته‌اي بر روي آن‌ها ايجاد شده است.
قطر پايين اين مناره‌ها در حدود دو متر است و تزئينات آجركاري آن‌ها از پايين به بالا عبارتست از لايه اول آجر كاري خفته راسته كه از كف تا ارتفاع حدود سه متري اجرا شده و پس از آن با تركيب كاشي لاجوردي و آجر عبارت(لااله الاالله)، و (محمد رسول الله)، نقش بسته.
پس از آن در مناره‌ها تزئينات آجري هِرّه‌ای شكل كار شده كه در بالاي آن‌ها دوباره آجر خفته و راسته تا ارتفاع تقريباً 8 متري ادامه مي‌يابد. تزئينات بعدي در مناره‌ها تركيبي از آجر و كاشي لاجوردي است كه تشكيل طرحي مربعي شكل را داده‌اند و اين تزئين تا ارتفاع دو متري در زير مناره ادامه يافته. از اين فاصله تا زير مناره با تركيب كاشي رنگ طغاري و لاجورد با آجر عبارت(لااله الاالله)، را تشكيل داده‌اند.
در زير گلدسته‌ها مقرنس كاري شده است. گلدسته‌ها داراي تزئينات خاصي نیست و همچنين امتداد مناره نيز از بالاي گلدسته تا انتها كاشيكاري دارد. ايوان نيز همانند مناره‌ها داراي تزئينات آجري بسيار زيبايي در قسمت لچكي‌ها بوده كه در بالا توسط كتيبه‌اي كاشيكاري شده كه البته جديدالاحداث تزئين شده‌اند.در داخل ايوان نيز از تركيب كاشي لاجورد و آجر اسم ائمه اطهار(ع)، برروي ايوان نقش بسته و همچنين در قسمت زير دورها نيز آجر كاري شده كه بر زيبايي ايوان افزوده. در حال حاضر تمامي فضاهاي پشت ايوان از بين رفته و تنها قسمت باقي مانده از مسجد قديمي فقط ايوان و مناره‌ها است. فضاي پشت ايوان از داخل تماما گچ اندود شده و تزئين خاصي ندارد.
ويژگي اثر
مسجد جامع تك ايوانه تربت حيدريه با آنكه تنها ايوان و مناره‌هاي آن باقي مانده اما بنايي است كه داراي ارزشهاي معماري چه از لحاظ ساختاري و چه از لحاظ تزئينات به كار رفته در آن است. وجود آجركاري‌هاي نفيس بكار رفته در بدنه مناره‌ها و ايوان، خود گواه ذوق و سليقه سرشار آن معمار هنرمند ايراني بوده كه در ساليان دور گذشته دست به ابداع چنين اثري زده است.
نوع بهره برداري از اثر
مسجد جامع شهر تربت حيدريه از ابتدا به عنوان مسجد احداث شده و هنوز هم با كاربري اصلي خود و به عنوان مسجد جامع شهر تربت حيدريه مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرد و در آن تغيير كاربري صورت نگرفته است، به همان شکل قرار دارد. اقدامات خاصي در مورد تعيين حريم اين بنا صورت نگرفته است. با توجه به مكان قرار گيري مسجد كه در حاشيه ميدان مركزي (ميدان امام خميني)، شهر تربت حيدريه واقع شده و ساخت و سازهاي فراواني در اطراف آن صورت مي‌گیرد، تعيين حريم بنا براي جلوگيري از آسيب‌هاي احتمالي به آن ضروري به نظر مي‌رسد.
دخل و تصرفات انجام شده و مشهود دراثر
متأسفانه تاکنون در بناي مسجد جامع تربت حيدريه دخل و تصرفات بسيار زيادي انجام پذيرفته به نحوي كه از مسجد قديمي تنها مناره‌ها و ايوان آن باقي مانده و ساير قسمتهاي مسجد كاملاً تخريب شده و دوباره با مصالح جديد و با سبك جديد، بازسازي گشته به اين ترتيب تنها قسمت حائز ارزش و قابل ثبت در اين مجموعه ايوان و مناره‌ها هستند كه سالم بوده و بدون تغييرات مي‌توانند به عنوان نمونه‌اي منحصر به فرد در فهرست آثار تاريخي كشور ثبت گردند. ساير فضاهاي مسجد جديدالاحداث بوده و ارزش ثبتي ندارند.
تعميرات گذشته بنا
از تعميرات گذشته دور بنا اطلاعاتي در دست نيست و به جز ايوان و مناره‌ها، ساير فضاهاي مسجد نيز تخريب شده و از بين رفته‌اند. مناره‌ها و ايوان نيز در طول سالها چندين بار مورد مرمت و تعميرهايي قرار گرفته‌اند كه يكي از موارد تعميرات مسجد، تاريخ آن در روي نما حك شده در سال 1342 انجام پذيرفته است. در اين سال قسمت‌هايي از آجر كاري لچكي‌هاي ايوان و همچنين مناره‌ها مورد بازسازي و تعمير قرار گرفته‌اند.
از ديگر تعميرات اين بنا، گلدسته غربي مسجد بوده كه در سال 1347 و طي زلزله‌اي كه در اين سال به وقوع پيوست، اين گلدسته تخريب شده و سال بعد دوباره با توجه به سبك ساخت آن، مانند قبل بازسازي شده است. به جز موارد فوق الذكر تعمير اساسي ديگري در بنا انجام نشده و تنها موارد اندك از جمله مرمت كوچك آجر كاريهايي كه ريخته و ملات بندكش بين آجرها، چندين بار انجام پذيرفت. ايوان و دو مناره باقي مانده از مسجد جامع تربت حيدريه را مي‌توان نمونه منحصر به فردي از معماري اسلامي با تزئينات بسيار زيباي آجر كاري دانست كه ثبت آن در فهرست آثار تاريخي كشور مي‌تواند موجب حفظ اين بنا شود.
