از کمرنگ‌شدن حج در ادبیات فارسی تا گرایش به فضای سیاسی

غلامرضا کافی، شاعر انقلاب اسلامی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) درباره جلوه‌های حج در شعر و ادبیات فارسی گفت: جلوه‌های حج در ادبیات کهن نسبت به ادبیات معاصر بارزتر است به همین دلیل در ادبیات کهن قصاید و غزل‌های بیشتری درباره حج و کعبه وجود دارد که این تعداد در دوره معاصر کاهش یافته و توجه به این موضوع کمرنگ شده است.

وی علم‌گرایی و خردگرایی قبل از انقلاب اسلامی را یکی از عوامل این موضوع دانست و افزود: در دوره قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، کشور ما نیز از دیدگاه‌های جهانی درباره علم‌گرایی استفاده می‌کرد و همین امر سبب شد ادبیات از نمادهای مذهبی خالی شود؛ از این رو کمرنگ شدن نشانه‌های مذهبی در ادبیات فارسی به قبل از انقلاب اسلامی برمی‌گردد که اکنون هم ادامه دارد.

این شاعر با بیان اینکه در ادبیات کهن، حج از تقدس برخوردار بوده و شاعران توجه بسیاری به آن داشتند، اما در شعر معاصر نمادها و نمودهای مذهبی مورد غفلت قرار گرفته است، تصریح کرد: قبل از پیروزی انقلاب اسلامی(دوران مشروطه)، اگر شاعری به موضوعات مذهبی می‌پرداخت در رتبه دوم قرار می‌گرفت و نسبت به وی کم‌توجهی می‌شد و در طراز شاعران مطرح آن روزگار به شمار نمی‌رفت و برعکس اگر شعرهای یک شاعر با پرهیز از این موضوعات همراه بود در زمره شاعران رسمی قرار می‌گرفت و همین امر سبب گوشه‌نشینی و عزلت شعر مذهبی می‌شد که پیش از آن یعنی در دوره ادبیات کهن سابقه نداشت؛ در ادبیات کهن یک شاعر برجسته می‌توانست همزمان شاعر مذهبی هم باشد و بزرگی و شکوهش به دلیل همین گرایش بود. از طرفی دیگر متأسفانه در دوره معاصر نیز بی‌توجهی پیش از انقلاب اسلامی ادامه یافت، یعنی میان آگاهی دینی و علم محض به دلیل خردگرایی و علم‌گرایی یادشده فاصله افتاد.

این شاعر تصریح کرد: از سال 1300 که شروع مشروطه است، این انفکاک که خواسته قدرت هم بود، اتفاق افتاد و ادبیات خالی از مفاهیم دینی شد و اتفاقاً شعر شکل سیاسی هم پیدا نکرد؛ چرا که تصور براین بود که ادبیات می‌تواند شکل حکومت براندازانه به خود بگیرد و آگاهی‌بخشی کند؛ از این رو حکومت مشروطه سعی کرد با آن مقابله کرده و آن را تخدیر کند و این تخدیر به معنی خالی کردن شعر از هر مفهومی بود.

وی با اشاره به زاویه نگاه شاعران در شعر امروز بیان کرد: در حال حاضر ادبیات دو قطبی است؛ یعنی یک جریانی موسوم به ادبیات انقلاب وجود دارد و شاعران خود را وابسته به آن می‌دانند و مفاهیمی را که انقلاب می‌خواهد درباره آن شعر می‌سرایند و در این میان جریان کمرنگ مذهبی نیز وجود دارد که از موضوعی مانند حج استقبال و آن را تقدیس می‌کند.

کافی در پاسخ به اینکه آیا با وجود جمعه خونین در مکه در دهه 60، باز هم توجه به حج مورد غفلت واقع شده است، عنوان کرد: در دهه 60 به دلیل این حادثه آثار قابل توجهی از شعر انقلاب به موضوع حج اختصاص یافت و شاعران آن را مورد توجه قرار دادند، اما تعداد آثار به اندازه‌ای نبود که جریان‌سازی کند.

وی درباره حادثه منا نیز اظهار کرد: در سال گذشته نیز که حادثه منا رخ داد، این موضوع در جریان شعر تأثیرگذار بود، اما به اندازه انگیزشی که برای شاعران درباره ستیز با دولت عربستان وجود دارد، موضوع حج پررنگ نیست و شعرهایی را که بررسی کرده‌ام، نشان می‌دهد ستیز میان عرب و عجم بیش از حج مورد توجه بوده است و این خود نشانگر این است که بسیاری از شعرها و شاعران از نظر بنیه مذهبی چندان قوی نیستند، در حالی که باید نفس موضوع حج مورد توجه قرار می‌گرفت و به نظر می‌رسد این شعر در حال حاضر شکل سیاسی پیدا کرده است.

وی تصریح کرد: به طور کلی در ادبیات امروز، وجه سیاسی بیشتر از سایر جنبه‌ها نمود دارد و حتی وقایع مذهبی و شخصیت‌های مذهبی هم کارکرد سیاسی پیدا کرده‌اند و ما بهره سیاسی از آنها می‌بریم، به عنوان مثال در شعر دفاع مقدس از ابا عبدالله الحسین(ع) یاد می‌کنیم که این یادکرد به قصد تأیید و تشویق رزمندگان و آرام‌بخشی به مردم است و شاید توجیه شاعران این باشد که مرزی میان سیاست و دیانت وجود ندارد.

وی در ادامه به اهمیت حج در نگاه شاعران اشاره کرد و گفت: شکوهی که در حج وجود دارد، همواره مورد توجه هنرمندان و نویسندگان بوده و رغبتی را در آنها به وجود آورده است تا در آثارشان انعکاس یابد.