صورت‌بندی مفهومی از نقش مساجد در کاهش آسیب‌های اجتماعی

بیش از 80 هزار مسجد موجود در سراسر کشور، علاوه بر آنکه یاد و نام بلندمرتبه خداوند را در دوران تضعیف هویت‌های معنوی و گسست‌های فرهنگی، زنده نگه می‌دارند، ظرفیتی مردم‌نهاد برای پیشبرد بسیاری از مشارکت‌های نیکوکاری، خیرخواهانه و کاهش آسیب‌های اجتماعی هستند. نگاهی به تاریخ صدر اسلام، آیات قرآن کریم و احادیث معتبر، نشان می‌دهد شارع مقدس اسلام نیز همین منظور و اهداف را برای مساجد در نظر داشته اما امروز با وجود استقرار حکومت دینی در ایران، بسیاری از کارکردهای اجتماعی مسجد، هنوز به علت ضعف سیاستگذاری‌ها مغفول یا معلق مانده است. گرچه برنامه‌ریزی‌هایی برای تقویت فعالیت‌های اجتماعی مساجد انجام شده اما اهمیت و ضرورت آن هنوز برای بسیاری از متولیان مساجد و مسئولان اجرایی، تبیین نشده است.

از این روی، بنابر رسالت قرآنی ایکنا به گفت‌وگویی تفصیلی با حجت‌الاسلام مهدی اصلانی، مدیر ناحیه حضرت عبدالعظیم(ع) امور مساجد و از اعضای فعال در نمایشگاه مدیریت تخصصی مسجد پرداختیم و درباره کارکردهای اجتماعی مسجد و نقش این مکان در کاهش آسیب‌های اجتماعی پرسیدیم. آنچه از نظر می‌گذرد صورتبندی تئوریک حجت‌الاسلام اصلانی از رابطه مسجد و رفع آسیب‌های اجتماعی است:

برای مقدمه باید درباره عظمت وجودی مسجد، نکاتی را یادآور شویم. در فرهنگ قرآن، مساجد به مثابه اَبَرتشکیلاتی با هدف ایجاد امت توحیدی هستند. «وَ أَنَّ‌الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا»(جن:۱۸) یعنی: ﻣﺴﺎﺟﺪ، ویژه ﺧﺪﺍﺳﺖ پس هیچ کس را با خدا نخوانید! همه مساجد، شعبه‌ای از مسجدالحرام و مسجدالاقصی و دارای قداست و احترام هستند، به همین جهت امیرالمؤمنین علی(ع) فرمودند: مساجد محل نشست و برخاست پیامبران، خانه اهل تقوا و بازاری از بازارهای آخرت است و برای من نشستن در مسجد از نشستن در بهشت بهتر است. مسجد مهد تمدن حقیقی بشری و بستر تحقق حکومت جهانی دین است. خلقت خشکی و محل استقرار انسان، از مسجد شروع شد.(دحو الأرض)، مسجد اولین بنای ساختمانی (اول بیت وضع للناس) و مأموریت مسجدسازی و خدمت به آن از شئون اصلی انبیاء است. (وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ)، معراج پیامبر(ص) از مسجد به مسجد و از آنجا به آسمان‌ها صورت گرفت. آن حضرت در بدو ورود به مدینه، اول مسجد ساختند و مسجد، مرکز حکومت ایشان شد. همچنین جالب است که دقت کنیم محل تولد، حکومت و شهادت امیرالمؤمنین علی(ع) که صاحب نرم‌افزار مدیریت اسلامی جهان هستند، در مسجد بود. ظهور امام زمان (عج) نیز از مسجد‌الحرام و فتح مسجدالأقصی، شروع حکومت جهانی ایشان است. در روایات آمده که مرکز حکومت و محل زندگی ایشان در مسجد خواهد بود.

ارتباط رفع آسیب‌های اجتماعی و مساجد در قرآن کریم

در قرآن کریم عبارت «اگر دفع الهی نبود...» (لولا دفعُ الله) دو مرتبه آمده است: «وَ لَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَلَكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ.»(بقره:۲۵۱) و همچنین: «وَ لَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَوَاتٌ وَ مَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا وَ لَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ.»(حج:۴۰) این دو آیه، نظریه پرداز است و چند نکته مهم را به ما ارائه می‌دهد:
1- جریانی اجتماعی وجود دارد که به دنبال فساد روی زمین یعنی ایجاد آسیب‌های فردی و اجتماعی است.
2- اصلی‌ترین ترفند این جریان در راستای تولید آسیب‌های فردی و اجتماعی، نابودی مراکز اشاعه یاد خدا هستند.
3- اشاعه یاد خدا در جامعه، مهم‌ترین و شاخص‌ترین پیشگیری، کاهش و رفع آسیب‌های اجتماعی است.
4- در این راستا به پایگاه‌هایی نیاز است، پایگاه های یاد خدا (صَوَامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَوَاتٌ وَ مَسَاجِدُ)، اصلی ترین موانع دفع فسادها هستند(لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ).
5- از مهم‌ترين برنامه‌های دشمن، نابودى مساجد است. پیامد اصلی تخریب مساجد، غفلت از یاد خدا و به دنبال آن بُروز آسیب‌های متعدد اجتماعی اعم از انحرافات فکری، اعتقادی و اشاعه فساد و فحشاست.
6-دشمن با ياد خدا و راه خدا به هر شكل و در هر جا، مخالف است، نام عبادتگاه مهم نيست، «صومعه» و «بیعه» مسیحیان، کنیسه‌های یهودیان یا «مسجد» مسلمانان برای دشمنان فرق ندارد، مهم خاصیت و ذکر خدا در آن‌هاست «يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرا»(حج،40).
7- اگر دشمن بتواند، ابتدا مساجد را قلع و قمع مى‌كند و اگر نتوانست آن‌ها را بی‌خاصیت می‌کند.
8- در نیم قرن اخیر از زمان آتش‌زدن مسجد الاقصی در30 مرداد 1348 تا امروز، بیش از چهارهزار مسجد در جهان توسط مثلث «صلیبی»، «صهیونی» و «سَلَفی تکفیری» تخریب شده است. اگر دشمنان مساجد دفع نشوند، آسیب های متعدد روز به روز فراگیرتر خواهد شد.
9- امام صادق(ع) فرمودند: اَبَى‏ اللَّهُ‏ أَنْ‏ يُجْرِيَ الْأَشْيَاءَ إِلَّا بِأَسْبَابٍ؛ فَجَعَلَ لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ سَبَباً، یعنی خداوند ابا دارد که امری را جز از طریق اسباب طبیعی‌اش محقق کند پس عملیات دفع الهی، از راه متعارف و طبيعى انجام مى‌شود. یعنی حریم مسجد، مدافع می‌خواهد و مؤمنین باید برای حفظ مسجد و پویایی آن، جهاد کنند.
10- مؤمنان مدافع حریم مسجد، جنود خدا هستند «وَ لَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ»(حج، 40) و در هر زمانی از مصادیق «وَ لکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَي الْعالَمينَ» هستند، این آیه می‌گوید خدای «قوی» و «عزیز» نصرت دهنده مجاهدان و مدافعان حریم مسجد است.
11- مساجد مرکز اجتماع و تشکّل مُصلحان جامعه است.
12- مسجد پایگاهی «جامعه‌گُزین» است نه «جامعه‌گُریز»، مسجد در جامعه مثل پیامبر(ص)، طَبيبٌ دَوّارٌ بِطِبِّه‏ است و منتظر مراجعه مردم نیست.
13- ترویج یاد خدا، شاخص اصلی مراکز دینی و فعالیت‌های فرهنگی است. زیرا اصلی‌ترین نیاز انسان «ذکرُ الله» است به همین دلیل شیطان و جنود او با آن دشمنی می‌کنند. «إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ ... يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ.»(مائده،91) و «اِسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ أُولَئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ.»(مجادله:19)
14- اصلی‌ترین کارکرد مساجد، اقامه نماز است و این به دلیل خاصیت تربیتی و انسان‌سازی نماز است «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْكَرِ»(عنکبوت، 45) از این رو مرکز ثقل نماز، یاد خداست، «أَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي»(طه، 14)

هویت اجتماعی مسجد؛ معجزه دوم پیامبر اکرم(ص)

بعد از این بحث مختصر قرآنی به یکی از فرمایش‌های شاخص رهبر معظم انقلاب اشاره می‌کنم که در این موضوع به مثابه راهبردی اساسی است، ایشان در پیام خود به بیستمین اجلاس سراسری نماز در سال 1390 یادآوری کردند: اگر مسجد کیفیت شایسته خود را بیابد، هزینه‌های مادی و معنوی بسیاری از دوش جامعه، مردم و مسئولان برداشته خواهد شد. از منظر بحث ما، فرمایش ایشان به این معناست که آسیب‌های اجتماعی، یکی از سنگین‌ترین هزینه‌های مادی و معنوی بر دوش جامعه، مردم و مسئولان است و رساندن مساجد به کیفیت شایسته خود، از اصلی‌ترین راهکارهای رفع این هزینه سنگین به شمار می‌آید.

به نظر می‌رسد جایگاه مسجد در منظومه فکری رهبر معظم انقلاب بسیار متفاوت‌تر از نگاه بسیاری از کارشناسان و دست‌اندرکاران حوزه‌های فرهنگی و از جنس «نگاه تمدنی» است، اگر پیام‌های ایشان به اجلاس‌های سراسری نماز را بازخوانی کنیم، به این نگاه به خوبی پی می بریم، برای نمونه ایشان از تعبیراتی همچون «هویت مسجد، زیباترین و پرمغزترین ابتکارهای اسلام»، «اجتماعی‌ترین نهاد دینی»، «مرکزِ مردم‌نهادِ الهی» استفاده می‌کنند. مسجد، مظهر آمیختگی دنیا و آخرت و پیوند اضلاع مثلث انسان، اجتماع و وحی و معجزه دوم پیامبر اکرم(ص) پس از قرآن کریم به شمار می‌آید.

مسجد، متنوع‌ترین نقش و کارکرد را در بین نهادهای اجتماعی دارد و در فرهنگ دینی برای مسجد تراز اسلامی، حداقل 10 کلان‌کارکرد برای آن قابل ترسیم است: ۱‌- عبادی، ۲- تربیتی، ۳-فرهنگی، ۴- علمی و آموزشی، ۵- هنری، ۶- اجتماعی، ۷- اقتصادی، ۸- سیاسی، ۹- نظامی و10 - قضایی. بخاطر همین کلان کارکردها است که رهبر انقلاب راهکار رساندن مساجد به کیفیت شایسته خود را ارائه می‌کنند.

کارکردهای اجتماعی مسجد در احادیث

همانطور که می دانیم در روایات نیز کارکردهای زیادی برای مساجد ذکر شده است اما متأسفانه به این نکته کمتر توجه می‌شود که مراد این احادیث منحصر در کارکردهای انفرادی نیست و بسیاری از آن‌ها کاربست اجتماعی دارند. بطور مثال احادیث ذیل، ناظر به آسیب‌های اجتماعی است که خدمتتان عرض می‌کنم.

حدیث اول: مَنِ اخْتَلَفَ الَىَّ الْمَسَاجِدِ أَصَابَ إحدى الثَّمَان: کسى که اهل مسجد است، یکى از این هشت چیز را به دست مى‌آورد:
أَخاً مُسْتَفَاداً فِى اللَّهِ. برادرى كه در راه خدا سودمند است
أو عِلْماً مُسْتَطْرَفاً. علم روز و تازه
أَوْ آیةً مُحْکَمِةً. اعتقادات استوار
أَوْ رَحِمَةً منتظرةً. رحمتی که در انتظار اوست
أَوْ کَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى. سخن نجات دهنده از انحراف و بدبختی
أَوْ یَسْمَعُ کَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَى هُدًى. سخنی الهام بخش و هدایت کننده
أو یَترکُ ذَنْباً خَشِیَةً أَوْ حَیَاءً. و سرانجام ترک گناه چه از روی ترس خدا و چه از روی حیا.
مسجد، سبب افزايش برادری یعنی «پيوندهاى اجتماعی در ساحت آموزه‌های دینی» می‌شود زیرا در فضای مسجد، اهل ايمان در ارتباطی خداپسندانه، يكديگر را زیارت می‌کنند، از حال هم باخبر می‌شوند و به كمك يكديگر می‌شتابند. دامنه آشنايى در مساجد، بايد به گونه‌اى باشد كه اگر كسى به مسجد نيامد، عدم حضور وى، محسوس باشد، ديگران نسبت به آن، حساس باشند و پِي جوى او شوند. رسول خدا(ص) اينگونه بود و هر وقت كسى را در مسجد نمى‌‏ديد، سراغ وى را مى‏‌گرفت. اين نشان مى‌‏دهد.

حدیث دوم: لا يَرجِعُ صاحِبُ المَسجِدِ بِأَقَلَّ مِن إحدى ثَلاث، اهل مسجد دستِ کم به یکی از این سه موهبت می‌رسند:
إمّا دُعاءٍ يَدعو بِهِ يُدخِلُهُ اللّهُ بِهِ الجَنَّةَ، ارتباط بهشت‌آفرین با خدای متعال
و إمّا دُعاءٍ يَدعو بِهِ لِيَصرِفَ اللّهُ بِهِ عَنهُ بَلاءَ الدُّنيا، دفع بلاء، دعایی که نجات‌بخش از عذاب خداست
و إمّا أخٍ يَستَفيدُهُ فِي اللّهِ عَزَّ و جَل‏. و پیداکردن برادری که در راه خدا کمک‌رسان باشد.

حدیث سوم: إذا نَزَلَتِ العاهاتُ وَ الآفاتُ عوفِيَ أهلُ المَساجِدِ، هرگاه آسيب‏‌ها و آفت‏‌ها فرود آيند، مسجديان در امان‏ اند.

حدیث چهارم: إنَّ اللّهَ تَبارَكَ و تَعالى إذا أرادَ أن يُصيبَ أهلَ الأَرضِ بِعَذابٍ قالَ: لَو لَا الَّذين يَتَحابّونَ بِجَلالي، و يَعمُرونَ مَساجِدي، و يَستَغفِرونَ بِالأَسحارِ، لَأَنزَلتُ عَذابي. خداوند گفته است سه گروه برای اهل زمین امنیت می‌آورند و از عذاب من جلوگیری می‌کنند، كسانى كه به پاس بزرگى و عظمت من، يكديگر را دوست مى‌‏دارند و به هم محبت می‌ورزند، آباد کنندگان مساجد و اهل سحر.

با اشاره به این احادیث معتبر از معصومان(ع) می‌خواهم این نکته را نیز تأکید کنم که مساجد، مراکزی هستند که آبادانی و رونق آنها به منزله آبادانی جامعه و حکومت دینی است و ضعف‌های آن، ضعف جامعه اسلامی محسوب می‌شود.

توانمندی مساجد در مهار آسیب‌های اجتماعی

باید همه مسئولان و مدیران جامعه به این باور برسند که مساجد با توجه به قدرت نرم‌شان، این اماکن توانایی مهار آسیب‌های اجتماعی را دارند و این ظرفیت در تمام مساجد وجود دارد. بسیاری از کارشناسان حوزه مطالعات آسیب‌های اجتماعی بر این باورند اساساً بروز و ظهور آسیب‌های اجتماعی در جامعه ایرانی اسلامی ما وقتی شدت یافت که نقش و کارکرد مساجد، کم‌رنگ شد و مساجد از گردونه اثربخشی اجتماعی بیرون رانده شدند. دهه 50 و 60 شمسی، دو دهه طلایی مساجد با بالاترین سطح کارآمدی در جامعه بود، مساجد در این دو دهه توانستند حماسه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس را رقم بزنند تا آنجا که 95 درصد از شهدای ما اصطلاحاً بچه‌های مسجدی بودند.

بسیاری از دردمندان حوزه آسیب‌های اجتماعی مدت‌هاست مساجد را به عنوان درمان‌گر آسیب‌های اجتماعی مطرح می‌کنند ولی هنوز «ارتقای نقش مساجد در کاهش آسیب‌های اجتماعی» در حد شعار است، از این رو باید صریحا بگوییم اصلی‌ترین آسیب در رفع آسیب‌های اجتماعی، عدم باور مندی متولیان امر به محوریت مساجد در ساختار آسیب زُدایی اجتماعی است.

مروری بر آسیب اجتماعی

اگر بخواهیم بطور مختصر، آسیب‌های متعدد موجود در جامعه امروز را بازگو کنیم، مواردی همچون: بحران هویت و گسست فرهنگی در جوانان و نوجوان، رواج شبهات اعتقادی، ترویج سبک زندگی آمریکایی، بالارفتن سطح رفتارهای هیجانی، خشونت‌آمیز و کاهش ارتباطات عاطفی، ازدیاد ازدیاد برخی رذایل اخلاقی مثل دروغ، آمار وحشتناک دوستی‌های خیابانی و ازدیاد تمایل دختران به این کار، آشفتگی کانون خانواده و آمار بالای طلاق عاطفی، نبود مهارت‌های لازم تربیت فرزند، اعتیاد به انواع مواد مخدر، پوشش‌های نامناسب و بی‌توجهی به عفاف و حجاب، شکاف طبقاتی اجتماعی، شیوع پدیده رشوه، قانون‌گریزی، پارتی‌بازی، اعتیادهای الکترونیک و اشاعه جمع‌های انفرادی، افسردگی، اضطراب و استرس، اشاعه عرفان‌های کاذب شرقی و غربی نظیر اشوو، حلقه، درویشی‌گری، کابالا، سیتنیسم، کلیساهای خانگی و... جامعه ما را تهدید می‌کنند.

همچنین موارد دیگری مانند: کاهش سن بلوغ غیر رسمی، بالا رفتن سن ازدواج، پائین آمدن آمار ازدواج، کاهش فرزندآوری خانواده‌ها، توسعه افسار گسیخته شهر نشینی و آپارتمان‌سازی‌های غیرمتناسب با وضعیت فرهنگی و اجتماعی، پائین‌بودن سطح فرهنگ همزیستی شهروندی و بی‌توجهی به حقوق همسایگی، مدرک‌گرایی مفرط، پدیده حیوانات خانگی، آمار بالای کلاس‌های موسیقی و رقص، سلبریتی‌زدگی جامعه، بی‌انضباطی در امور شهروندی، تضییع حق‌الناس‌ها، تجاهر ولنگارمآبانه جوانان بخصوص دختران، مشکلات معیشتی، فقر، بیکاری، قاچاق فروشی، آمار بالای هرزه‌گرایی، پائین‌بودن سطح سواد رسانه‌ای، پائین‌بودن سطح مطالعه کتاب، وفور اطلاعات و نشریات زرد در سطح افکار عمومی، گرفتاری مراکز اصلی آموزشی و تربیتی جامعه به تکرار مکررات و عدم تناسب، تطابق و پاسخگویی آموزش ها با نیاز جامعه مهم‌ترین آسیب‌های اجتماعی موجود هستند.

ایجاد مسجد تراز با هدف تحقق محله‌های اسلامی

در چشم انداز آسیب شناسی اجتماعی، مسجدِ توانمند در مهار آسیب‌های اجتماعی، همان مسجد با «کیفیت شایسته» و «مسجد تراز اسلامی» است و به مثابه یک قرارگاه فرهنگی عمل می‌کند. «قرارگاه»، اصطلاحی نظامی و به معنای مرکز طرح و اجرای عملیات علیه دشمن است. مسجد تراز اسلامی، مسجدی برقرار، متمکن و توانمند، انقلابی و محور در محله اسلامی است، البته این تعریف نیز خود قابل نقد، ارزیابی، همفکری و بازتعریف است. چندی پیش با خود فکر می‌کردم و به ذهنم رسید که مسجد مرکز اتصال چهار میم؛ «منازل»، «مدرسه»، «محله» و «مسجد» است. هر محله، یک خُرده‌جامعه است، با اسلامی شدن محلات، جامعه اسلامی تولید می‌شود و با اسلامی‌شدن جامعه، دولت اسلامی محقق می‌شود. حوزه تأثیرگذاری مسجد در پنج ساحت «انسان‌سازی»، «خانواده‌سازی»، «جامعه‌سازی»، «دولت‌سازی» و «تمدن‌سازی» قابل تعریف است.

متأسفانه بر سر راه ایجاد مسجد تراز اسلامی در محله‌ها و یا حداقل، توانمندشدن مساجد برای کاهش آسیب‌های اجتماعی مشکلاتی وجود دارد، مشکلاتی همچون: عدم تبیین درست جایگاه مسجد برای مردم و مسئولان، خلاء قوانین مسجدمحور، مدیریت‌های متداخل و متزاحم، ایجاد نهادهای موازی و رقیب، عدم تلقی صحیح از مردمی‌بودن و دولتی‌نبودن مساجد، بی‌توجهی مسئولان اجرایی به محوریت مساجد در فرهنگ‌سازی جامعه و عدم حمایت جدی از مساجد، کمبود مساجد نسبت به جمعیت، عدم توزیع متناسب مساجد در محلات، مدیریت ناکارآمد کارگزاران مسجد، ضعف شبکه مدیریتی و ارتباطاتی مساجد، نامناسب‌بودن موقعیت و امکانات و آسیب‌های ظاهری، کالبدی، معماری، فیزیکی و بهداشتی و در نهایت عدم انگیزه‌سازی برای جذب جوانان به مساجد، مواردی هستند که اگر با برنامه‌ریزی و سیاستگذاری‌های صحیح حل شوند، به هدف خود نزدیک می‌شویم.

این مواردی که عرض شد، به مثابه فتح باب در زمینه احیای کارکردهای اجتماعی مسجد بود، می‌توان با برگزاری جلسات گفت‌وگو و برگزاری نشست‌هایی به واکاوی هر کدام از مواردی که مطرح شد، بپردازیم.

گفت‌وگو از مجتبی اصغری

انتهای پیام