تجلی بالاترین حد مدارا در سیره پیامبر اکرم(ص)

به گزارش ایکنا؛ نشست علمی «مدارا در اخلاق و سیره پیامبر(ص)» به همت خانه اندیشمندان علوم انسانی و با حضور خلیل پروینی، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس شامگاه سه‌شنبه 13 آبان به صورت مجازی برگزار شد.

پروینی در این نشست به ایراد سخن پرداخت و اظهار کرد: موضوعی که برای بحث امروز انتخاب کردیم یک ضرورت اجتماعی به‌روز ما است. جامعه امروز ما بنا به دلایل و علل مختلف گذشت ندارد، مدارا ندارد و برعکس در گفتار و رفتارش خشونت دیده می‌شود. ما فعلا درصدد ذکر علل این مسائل و نابهنجاری‌های اخلاقی و رفتاری نیستیم اما ما چگونه می‌توانیم با مراجعه به اخلاق پیامبر اکرم(ص) این مشکل را حل کنیم. مشقت‌های ایشان صدها برابر از ما بیشتر بوده است ولی چرا ایشان در رفتارشان خشونت نداشتند.

وی افزود: وقتی ما به اهداف بعثت پیامبران نگاه می‌کنیم می‌بینیم یکی از اهداف مهم بعثت پیامبران مخصوصا پیامبر اسلام(ص) درمان دردهای روحی و روانی بشر و اکمال مکارم اخلاق بوده است. اگر یکی از فلسفه‌های مهم بعثت پیامبر اکرم(ص) درمان دردهای روحی و روانی بشر بوده است، البته در کنار سایر اهداف چون پیامبر اکرم(ص) اهداف دیگری هم داشتند و اهداف دیگری هم بر بعثت ایشان مترتب بوده است مثل احیای فطرت الهی انسان‌ها، تعدیل غرایز و ...؛ سوال اینجاست آیا درد روحی و روانی بشر امروز عدم مدارا هست یا نیست، خشونت هست یا نیست؟ اگر هست و این همه نشانه‌های خشونت در رفتارهای انسان‌ها دیده می‌شود ما چگونه می‌توانیم به اخلاق پیامبر اکرم(ص) متمسک بشویم و درمان درد خودمان را از آنجا پیدا کنیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه یادآور شد: وقتی ما به قرآن کریم مراجعه می‌کنیم می‌بینیم که پیامبر اکرم(ص) به یکسری صفاتی موصوف شدند که من نمونه‌هایی از آنها را ذکر می‌کنم. در سوره قلم می‌خوانیم: «وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ»، یعنی تو بر یک اخلاق بزرگ سوار هستی و این اخلاق در وجود تو نهادینه شده و اینگونه نیست که حالتی گذرا باشد و این اخلاقیات موقتا خودشان را نشان دهند و دائمی نباشند. اخلاق پیامبر اکرم(ص) اخلاق مستمر و مستقری بوده است. در تفسیر مجمع البیان آمده است وقتی قریش دیدند پیامبر(ص) علی(ع) را بر سایرین مقدم می‌دارد به بدگویی علی(ع) شروع کردند و گفتند محمد(ص) مفتون علی(ع) شده است لذا این آیات نازل شد. پس اخلاق پیامبر اکرم(ص) یک اخلاق بسیار عظیمی است. در تفسیر آیه گفتند مقصود از اینکه پیامبر(ص) به اخلاق عظیم موصوف هستند ادب قرآنی است؛ یعنی پیامبر(ص) اخلاق و ادبش مبتنی بر قرآن بوده است. چنانکه بنا بر روایات پیامبر(ص) مودب به ادب الهی بودند.

وی در ادامه یادآور شد: درباره خلق عظیم گفته‌اند منظور سخاوت و حسن خلق است یا گفتند منظور دین عظیم است ولی همان تفسیر اول بیشتر مورد پسند است. پس پیامبر اکرم(ص) بر اخلاق بزرگی متصف بودند یعنی در راه حق استوار بودند، در مقابل آزار مردم صبر می‌کردند، مدارا می‌کردند و تواضع داشتند و ... . توجه داشته باشید دنیا با تمام عظمتش در قرآن اینگونه توصیف شده است که «قُلْ مَتَاعُ الدُّنْيَا قَلِيلٌ» ولی گفته شده اخلاق پیامبر(ص) عظیم بوده است. بنابراین پیامبر(ص) لطف ویژه‌ای از طرف خداوند برای انسان‌ها بوده است.

وی در ادامه گفت: قرآن کریم بارها به پیامبر(ص) می‌فرماید کار تو ابلاغ است و بر مردم سیطره نداری: «لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ» همچنین می‌فرماید: «وَمَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ». باز آیه دیگری می‌فرماید: «فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيثِ أَسَفًا». در عین حال از بس پیامبر(ص) مهربان و رحیم بود که خداوند می‌فرماید نزدیک است از شدت حسرت خوردن بر هدایت مردم قالب تهی کنی. آیات دیگری هم داریم که پیامبر را رحیم و عطوف توصیف کرده است: «لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ». رئوف و رحیم از صفات خداست که برای پیامبر(ص) هم آمده است.

پروینی در ادامه گفت: آیه دیگر می‌فرماید: «وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ». به موجب این آیه ارسال پیامبر(ص) این بوده است که رحمتی برای جهانیان باشد. این صفت ویژه پیامبر(ص) است. ایشان با مسیحیان و یهودیان هم مهربان بوده است. از امام هادی(ع) نقل شده که ایشان بارها با مسیحیان و یهودیان مناظره می‌کرده و هرجا ابهامی يا سوالی وجود داشته با جدال احسن با آنها برخورد می‌کرد. ایشان با همه مهربان بود. بله، نسبت به مومنان رحمت ویژه داشته ولی اینطور نبود که با سایر پیروان ادیان با خشونت رفتار کند، برای اینکه پیامبر(ص) یک پیامبر همه‌زمانی و همه‌مکانی است. بنابراین از این توصیفات در قرآن کریم زیاد است.

وی ادامه داد: یکی از ویژگی‌های جامعه مدنی مدارا است. علت ارسال پیامبر(ص) به شبه جزیره عربستان جهل آنها بوده است. جهل در برابر عقل است. معنای اینکه پیامبر نام یثرب را مدینه گذاشت این بود که ما می‌خواهیم شهری زندگی کنیم. شهری بودن یعنی قانون محوربودن و نظم اجتماعی را رعایت کردن، آرام بودن و مدارا کردن. بنابراین اگر عصر جاهلی را جاهلی می‌نامند به خاطر این بود که جهل در مقابل مدنیت بوده است. پیامبر(ص) می‌خواستند با این نام‌گذاری بنای یک جامعه جدید جهانی را بگذارند. با این توصیف بشر امروز نیاز دارد به اخلاق نبوی مراجعه کند و خودش را اصلاح بکند.

وی افزود: یکی از اصول جامعه مدنی شورا هست. مشورت کردن در کارها و تصمیمات است. پیامبر اکرم(ص) خودشان می‌فرمایند: «ما شقی عبد بمشوره و لا سعد باستغنی رایه»، هیچ انسانی از طریق مشورت بدبخت نمی‌شود و هیچ شخصی از طریق استبداد روی سعادت نمی‌بیند. باز در این راستا پیامبر(ص) می‌فرمایند: وقتی امرای شما از نیکان شما باشند وقتی ثروتمندان شما از سخاوتمندان شما باشند و مادامی که مشورت کردن بین شما رایج باشد روی زمین بهتر از بطن زمین است. بنابراین نتیجه می‌گیریم پیامبر اسلام در جامعه مدنی خودش مشورت کردن را که امروزه جامعه مدرن بشری از طریق همین مشورت امور خودش را تمشیت می‌کند، مبنای حکومت اسلامی قرار دادند و خودشان بارها در امور مختلف مشورت می‌کردند.

وی یادآور شد: مدارا صفت همه پیشوایان دینی بوده و اوجش در وجود پیامبر(ص) بوده است. این مدارا به خاطر سازش و به خاطر عجز و ناتوانی و مسامحه در اصول اسلام نبود، بلکه برای همدلی با مظلومان بوده برای اینکه سخن مظلومان شنیده شود و این مدارای پیامبر اکرم(ص) از سر صدق و صفا بوده است یعنی واقعا مدارا می‌کردند نه اینکه چرب‌زبانی و ریاکاری بکنند. ایشان به معنای واقعی به مردم اعتقاد داشتند و معتقد بودند باید در کنار مردم بود و سخنان آنان را شنید. پس مدارا به معنای پذیرش رفتار غلط مخالفان نیست بلکه به معنای تحمل و سعه صدر در برابر دیگر مذاهب در جهت رسیدن به یک فضای منطقی و جو سالم جهت جذب آنها به سوی حق و حقیقت است.