فقره دوم دعای ابوحمزه ثمالی مکر و کید الهی را بیان می‌کند

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی زمانی فرد، مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه خراسان، شامگاه 27 فروردین‌ماه در دومین جلسه از سلسله جلسات رمضانی با موضوع «شرح دعای ابوحمزه ثمالی» که به‌صورت وبینار برگزار شد، اظهار کرد: بحث امروز ما در خصوص «وَلا َمْکُرْ بِی فِی حِیلَتِکَ» فقره دوم از دعای ابوحمزه است که در ضمن چهار نکته به بررسی این فقره خواهیم پرداخت. اول اینکه اتصال این جمله با جمله پیشین «إِلَهِی لا تُؤَدِّبْنِی بِعُقُوبَتِکَ» که به معنای خدایا مرا با عقوبت خودت تأدیب نکن در فقره اول سخن از تأدیب است و در فقره دوم این دعا سخن از مکر الهی است.

وی ادامه داد: فقره دوم این دعا نسبت به جمله اول شدیدتر و حساس‌تر است. در فقره دوم این دعا خداوند متعال با بندگانی که مجرم و گناهکار هستند دو برخورد دارد که برخورد اول الهی برخورد تأدیبی است در مقابل افرادی که در مسیر مخالفان الهی قرار گرفته‌اند و با مصیبت‌ها و گرفتاری‌ها متنبه و آن‌ها را متوجه اشتباه خود می‌کند.

مدرس حوزه علمیه خراسان اضافه کرد: اما برخورد دوم این است که پروردگار برخی از گناهکاران را در دنیا عقوبت نمی‌کند، بلکه به آن‌ها فرصت می‌دهد و به نوعی برای آن‌ها زمینه‌های مساعدی را فراهم می‌کند که این کار همان مکر الهی است.

زمانی فرد بیان کرد: حضرت سجاد(ع) در جمله دوم این دعا اشاره می‌کند که خدایا من در این دسته از افراد قرار نگیرم که تو با مکر خودت به من مجال دهی و با حیله خودت برای من زمینه‌ها را فراهم کنی و من با خود گمان کنم که کار درستی را انجام می‌دهم.

وی تصریح کرد: در حقیقت اگر خداوند فردی را از طریق تأدیب به عقوبت، تأدیب کند آن فرد متوجه خواهد شد و کار خطای خود را کنار می‌گذارد، اما وای بر زمانی‌که خدای متعال انسان را رها و زمینه‌های مساعدی را برای او فراهم کند و انسان خوشحال باشد از اینکه به مقصد خود خواهد رسید و کاری که انجام می‌دهد کار درستی است، اما غافل از آنکه او نمی‌داند در سراشیبی سقوط از پرتگاه است و خدای متعال هم هیچگونه مانعی را پیش روی او قرار نمی‌دهد که در حقیقت این کار خداوند همان مکر الهی است.

تعابیر مکر الهی

مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه خراسان گفت: در قرآن کریم از این مکر الهی دو تعبیر استدراج و دیگری هم تعبیر املاء و یا امهال آمده است. استدراج به این معناست که یک فرد درجه درجه در حال سقوط است، اما او متوجه این امر نمی‌شود و تعبیر امهال هم بدین معناست که خداوند می‌گوید به برخی از افراد دیگر فرصتی داده نمی‌شود و مانع از انجام کارهای آن‌ها نیز نمی‌شویم.

زمانی فرد تصریح کرد: همواره اگر خداوند یک بنده گناهکار را دوست داشته باشد او را تأدیب به عقوبت می‌کند، اما اگر خدای متعال نسبت به بنده‌ای غضب داشته باشد دیگر به او فرصتی نمی‌دهد و اجازه می‌دهد که به کارهای خود ادامه دهد و مانع او نیز نخواهد شد.

وی اظهار کرد: خداوند در قرآن می‌فرماید: «فَذَرْنِى وَمَن یُکَذِّبُ بِهَذَا الْحَدِیثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِّنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ وَأُمْلِى لَهُمْ إِنَّ کَیْدِى مَتِینٌ» بدین معنا که ‏پس مرا با کسى که (قرآن) این حدیث (الهى) را تکذیب مى‏‌کند واگذار و ما آنان را از راهى که نمى‌‏دانند، تدریجاً (به سوى عذاب) پیش مى‌‏بریم و به آنان مهلت مى ‌دهم، همانا تدبیر من محکم و استوار است.

مدرس حوزه علمیه خراسان تصریح کرد: پس جمله دوم امام سجاد(ع) ناظر به مواردی است که خداوند به شخص گناهکار زمینه می‌دهد، اما در جمله اول دیگر فرصت و زمینه نمی‌دهد چون او را دوست دارد و او را تأدیب می‌کند. در برخی از روایات وجود دارد که بدترین عذاب الهی در دنیا عذاب استدراج بوده که ممکن است خداوند او را با فقر، بیماری و سایر مشکلات گرفتار کند که متوجه و پیگیر این موضوع شود تا نقطه ضعف و اشتباه خود را پیدا کند.

زمانی فرد اضافه کرد: اما گاهی خداوند هم به فردی سلامتی، ثروت و هر آنچه را که او می‌خواهد می‌دهد و در هرجایی که قرار می‌گیرد موفق می‌شود، اما غافل از آنکه آن فرد در مسیر شقاوت و مخالفت الهی قرار گرفته و خدای متعال او را در این راه امهال می‌کند.

اسناد مکر به خدای متعال چگونه است؟

وی بیان کرد: نکته دومی که در خصوص جمله دوم این دعا وجود دارد آن است که اسناد مکر به خدای متعال چگونه است؟ همواره ما در آیات قرآن مکر را دیده و شنیده‌ایم که خداوند متعال مکر را به خودش نسبت می‌دهد. مثلاً در آیه 54 از سوره مبارکه آل عمران خداوند می‌فرماید «وَمَكَروا وَمَكَرَ اللَّهُ ۖ وَاللَّهُ خَيرُ الماكِرينَ».

مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه خراسان تصریح کرد: در حقیقت اسناد کید و مکر به خدای متعال به چه کیفیتی است و چگونه این امر به خدا نسبت داده می‌شود؟ در خصوص این مطلب باید گفت که ما دو نوع کید و مکر داریم؛ گاهی کید و مکر ابتدایی است و زمانی این مکر پیش می‌آید که فردی برای منحرف کردن فرد دیگری به او مکر می‌کند و برای او نقشه شیطانی می‌ریزد که در حقیقت این مکر و این کید به حکم عقل عملی چنین کاری ناشایست است و کسی که این کار را انجام می‌دهد مستحق مذمت است.

کید و مکر مجازاتی خداوند

زمانی فرد قسم دوم از کید و مکر را کید و مکر مجازاتی عنوان کرد و گفت: این بدین منظور است که اگر کسی درباره فرد دیگری مکری می‌کند او باید برای پاسخ دادن به او و مجازات او مکر کند و برای اینکه در برابر مکر او شما هم عکس‌العملی نشان دهید و این کید نه تنها مذموم نیست بلکه ممدوح است، چرا که انسان عاقل نباید خود را به غفلت بزند تا دیگران برای او مکر کنند و او کاری را برای پاسخ به او چیزی نگوید. در واقع مکری که در قرآن به خداوند نسبت داده می‌شود از نوع مجازاتی است و لذا در قرآن آمده است«وَمَكَروا وَمَكَرَ اللَّهُ ۖ وَاللَّهُ خَيرُ الماكِرينَ».

وی اظهار کرد: خداوند ابتدا چیزی جز هدایت، رحمت، عطوفت، بزرگواری، کرامت و مرحمت نسبت به بندگان خود ندارد، اما خدای حکیم و عادل در برابر افرادی که برای اطفای نور خدا نقشه می‌کشند و مکر می‌کنند و افرادی که در مسیر جرم، جنایت و شقاوت قرار می‌گیرند و حد اعلای آن‌ را انجام می‌دهند، اینجا ساکت باشد و عکس‌‌العملی نشان ندهد؛ در اینجا با حکمت خدا مواجه خواهیم بود.

مدرس حوزه علمیه خراسان بیان کرد: پس اینکه ما مکر را بر اساس آیات قرآن و این بیان امام سجاد(ع) به خدای متعال نسبت می‌دهیم از نوع مکر مجازاتی است که این مقوله، مقوله بسیار مهمی است و از حکمت و عدالت خداوند نشأت می‌گیرد و خداوند چنین چیزی را خواهد داد.

چه کسانی مستحق مکر مجازاتی خداوند هستند؟

زمانی فرد خاطرنشان کرد: در راستای نکته سومی که در این خصوص وجود دارد یک سؤال به میان می‌آید و آن اینکه چه کسانی مستحق این مکر مجازاتی هستند؟ در حقیقت عذاب استدراج و این مکر مجازاتی شدیدترین نوع برخورد خدا با بندگان مجرم است، اما کدام مجرمانی هستند که در چنین درجه‌ای قرار می‌گیرند که خدای متعال چنین مجازات شدیدی را برای آن‌ها در نظر می‌گیرد؟.

وی تصریح کرد: در جواب این سؤال باید گفت آن دسته از افرادی که با مکر الهی مواجه می‌شوند افرادی هستند که در وادی تکذیب قرار گرفته‌اند. در حقیقت افراد بسیاری هستند که مبتلا به گناه و معصیت می‌شوند، اما در بین این افراد، دسته‌ای از افراد هستند که هنگامی‌که گناه می‌کنند گناه خود را قبیح می‌بینند و در درون خود خجالت‌زده هستند و آن عمل را نادرست می‌دانند.

مدرس حوزه علمیه خراسان اضافه کرد: همچنین در مقابل این افراد نیز افراد دیگری هم هستند که با گردن‌کشی گناه می‌کنند و نسبت به گناه خود خوشحال هستند که این دسته از افراد در برابر خدا مبتلا به تکذیب شده و خداوند با این افراد مکر می‌کند و به آن‌ها فرصت می‌دهد و برای آن‌ها زمینه‌هایی را فراهم می‌سازد.

زمانی فرد تصریح کرد: در واقع فرعون‌ها، ابوجهل‌ها، مستکبران عالم در زمان گذشته و حال از جمله افرادی هستند که خداوند به این افراد مجال می‌دهد تا این افراد در میدان حاضر شوند و هرکاری که می‌خواهند انجام دهند و ناگهان خداوند آن‌ها را عذاب شدید می‌کند که این خود در مرحله استدراج قرار می‌گیرد. از این‌رو این مسئله مکر الهی از این جهت است که اگر فردی گناه و به گناه خود افتخار کند، هنگامیکه به او تذکر داده می‌شود در برابر این تذکرات موضع‌گیری کرده و دین خدا را تمسخر  و آیات الهی را تکذیب می‌کند.

انواع مکر الهی

وی نکته چهارم در توضیح فرمایشات امام سجاد(ع) را انواع مکر الهی عنوان کرد و گفت: با بررسی و جست‌وجو در آیات قرآن کریم اینگونه استفاده می‌شود که خداوند متعال سه نوع مکر در برابر انسان‌های معاند دارد. اولین نوع از مکر الهی؛ امهال و یا مهلت دادن و برخورد نکردن است، نوع دوم از مکر الهی از نوع مکر استقلالی است؛ بدین معنا که دشمنان خدا نقشه‌ریزی می‌کنند و خدا هم در برابر نقشه‌ها نقشه مستقلی را قرار می‌دهد تا نقشه آن‌ها خنثی شود و در نهایت سومین مکر الهی مکری است که خداوند همان نوع از مکری که ماکرین انجام داده‌اند را به خودشان باز می‌گرداند، مانند مکری که فرعون نسبت به حضرت موسی انجام داد.

مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه خراسان افزود: خداوند در آیه 30 سوره مبارکه انفال از این نوع مکر یاد می‌کند و می‌گوید« إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللّهُ وَ اللّهُ خَیْرُ الْماکِرینَ»؛ بدین معنا که به خاطر بیاور هنگامى را که کافران نقشه مى‌کشیدند که تو را به زندان بیفکنند، یا به قتل برسانند و یا از مکه خارج سازند، آن‌ها چاره مى‌اندیشیدند و خداوند هم تدبیر مى‌کرد و خدا بهترین تدبیر‌کنندگان و چاره‌جویان است. در حقیقت این آیه به مکر استقلالی خداوند متعال اشاره دارد.