امکان شناخت خداوند از طریق ظرف وجودی انسان‌ها

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی زمانی‌فرد، مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه خراسان، شامگاه سوم اردیبهشت‌ماه در دهمین جلسه از سلسله جلسات رمضانی با موضوع «شرح دعای ابوحمزه ثمالی» که به‌صورت وبینار برگزار شد، اظهار کرد: در فراز ششم این دعا می‌خوانیم که امام سجاد(ع) می‌فرمایند: «بِکَ عَرَفْتُکَ وَأَنْتَ دَلَلْتَنِى عَلَیْکَ وَدَعَوْتَنِى إِلَیْکَ، وَلَوْلا أَنْتَ لَمْ أَدْرِ مَا أَنْت»، در این فراز امام سجاد(ع) یکی از مهم‌ترین مباحث معرفتی که همان معرفت‌الله است را مطرح می‌فرماید.

بیشتر بخوانید:

• آیا شناخت خداوند متعال برای انسان امکان‌پذیر است؟
• همت انسان در طول زندگی، توحید خداشناسی و معرفت‌الله باشد

وی ادامه داد: در مسئله معرفت خداوند گفته شد که پنج محور اساسی وجود دارد، محور اول اهمیت معرفت و شناخت خداوند بود که در جلسات گذشته به آن اشاره شد، محور دوم تحت عنوان امکان شناخت پروردگار است و سؤال این بود که آیا برای ما معرفت و شناخت پروردگار برای ما امکان دارد یا خیر که در این خصوص دیدگاه‌هایی وجود دارد که به دو دیدگاه این مورد اشاره شد و در این جلسه دیدگاه سوم را که برای ما نیز قابل قبول است، مطرح می‌کنیم که این دیدگاه معتقد است که شناخت خداوند در صورتی امکان دارد که همراه با تسبیح پروردگاری باشد که از هرگونه عیب و نقصی منزه است.

مدرس حوزه‌علمیه خراسان بیان کرد: این دیدگاه سوم قائل می‌شود به اینکه معرفت خدا برای بشر امکان پذیر است، اما باید هنگامیکه خدای متعال را توصیف می‌کنیم و شناخت خدا را مطرح می‌کنیم، اعتراف کنیم به اینکه این شناخت ما به نحو تفصیلی نیست، بلکه یک نگاه اجمالی در حد ظرفیت وجودی ماست، این نظریه به گونه‌ای است که بسیاری از محققین، متکلمین و حکما این دیدگاه را پذیرفته‌اند.

زمانی‌فرد اظهار کرد: در اینجا می‎خواهیم استدلال‌ها که برای دیدگاه سوم وجود دارد را بررسی کنیم. برای این نظریه دو دلیل عقلی و دلیل نقلی وجود دارد، منظور از دلیل عقلی که در اینجا وجود دارد این است که امکان معرفت و شناخت پروردگار از طریق علم معلول به علت خودش است، بدین منظور که انسان می‌تواند از آن علمی که خداوند که علت انسان است، برای شناخت خود در اختیار انسان که معلول اوست، قرار داده است.

وی تأکید کرد: اما ضمن این مسئله باید گفت که براساس برهان عقلی که وجود دارد، عقل به ما می‌گوید که خدا از ما جدا نیست، پس خدا در پیش ما حضور دارد منتهی ما خدا را به اندازه وجود خودمان می‌توانیم درک کنیم، نه آنچنان که خدای متعال است، زیرا خداوند فرا تر از آن چیزی است که ما تصور می‌کنیم و او را می‌شناسیم و این دقیقاً همان مسئله‌ای است که گفته شد که معرفت به خدا امکان دارد، اما با تسبیح و تنزیه.

مدرس خارج فقه و اصول حوزه‌علمیه خراسان اضافه کرد: حضرت رسول اکرم(ص) در یکی از مناجات‌های خود در پیشگاه خداوند عرضه داشتند که «لاَ أُحْصِي ثَنَاءً عَلَيْكَ أَنْتَ كَمَا أَثْنَيْتَ عَلَى نَفْسِكَ؛ خدایا من نمی‌توانم مدح و ثناء تو را به نحو کامل انجام دهم، تو خود هستی که می‌توانی آنچان که باید و شاید خودت را ثناء کنی اما ما نمی‌توانیم».

زمانی‌فرد تصریح کرد: پس براساس این برهان عقلی امکان معرفت و شناخت پروردگار برای ما ثابت می‌شود، چون خدا از ما جدا نیست، زیرا ما معلول او هستیم و اگر او نباشد ما نابود هستیم و از این‌رو است که امکان شناخت خداوند برای همه ما وجود دارد، اما این شناخت به اندازه ظرف وجودی ما انسان‌ها شکل می‌گیرد.

استدلال‌های نقلی شناخت تفصیلی خداوند با استفاده از آیات قرآن

وی به استدلال نقلی که در خصوص دیدگاه سوم وجود دارد، اشاره کرد و گفت: دلیل نقلی این دیدگاه به دو بخش تقسیم می‌شود، بخش اول استفاده از آیات قرآن کریم و بخش دوم استفاده از روایات اهل‌بیت(ع) است. آیات قرآن در رابطه با شناخت و معرفت خداوند نیز خود دو بخش دارد، آیاتی که معرفت الهی را به صورت عمومی و کلان مطرح می‌فرماید و بخش دوم نیز آیاتی هستند که این موارد را به صورت جزئی بیان می‌کنند.

مدرس حوزه‌علمیه خراسان بیان کرد: در بخش اول آیات قرآن کریم که آیات به صورت کلان هستند، منظور این است که در قرآن کریم آیات فراوانی وجود دارد که اسماء و صفات پروردگار مانند علم، قدرت، حیات و سایر اسماء الهی را برای ما بیان می‌کنند، اما مسئله‌ای که وجود دارد این است که ممکن است انسان این را متوجه شود و از طرفی ممکن است متوجه آن‌ها نشود. اگر بگوییم امکان ندارد، پس این همه آیات را که خداوند در قرآن از علم، قدرت و حیات بیان می‌کند چه سودی دارد؟ بنابراین می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که این آیات دلالت می‌کند بر اینکه فهم اسماء و صفات الهیه برای بشر امکان پذیر است.

زمانی‌فرد اظهار کرد: اما بخش دوم از آیات قرآن، آیاتی هستند که به صورت جزئی و موردی بیان می‌شوند، خداوند در آیه 44 سوره مبارکه اسراء می‌فرماید: «تُسَبِّحُ‏لَهُ السَّمَوَ تُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَن فِیهِنَّ وَإِن مِّن شَىْ‏ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَکِن لَّا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کَانَ حَلِیماً غَفُوراً؛ آسمان‏هاى هفتگانه و زمین و هر که در آن‌هاست، تسبیح خداوند را مى‏‌گویند و هیچ چیز نیست مگر آنکه با ستایش، از او به پاکى یاد مى‏‌کند ولى شما تسبیح آن‌ها را نمى‌‏فهمید، همانا او بردبار و آمرزنده است».

وی اضافه کرد: با توجه به اینکه در این آیه تسبیح و تحمید در کنار یکدیگر قرار داده شده است و زمانیکه این دو در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند، بدین منظور است معرفت انسان نسبت به حق تبارک و تعالی معرفت کاملی نیست و لذا نیاز به تنزیح دارد، در حقیقت قرار گیری این دو صفت الهی در کنار یکدیگر دلالت بر معرفت می‌کند اما نه معرفت احاطی بلکه معرفتی که در ظرف وجودی ما قرار دارد.

استدلال‌های نقلی شناخت تفصیلی خداوند با استفاده از روایات

مدرس خارج فقه و اصول حوزه‌علمیه خراسان بیان کرد: بخش دوم از ادله نقلیه که روایات هستند به دو بخش روایات با یک نگاه کلان و کلی نگر و روایات به صورت خاص و جزئی تقسیم می‌شوند. در بخش اول که روایات به‌صورت کلان و کلی نگر است، در حقیقت می‌توان همان توضیح را نیز در اینجا هم ذکر کرد و گفت که ما مجموعه بسیار گسترده‌ای از روایات داریم که اسماء و صفات الهی را برای ما تبیین می‌کنند، بر همین اساس روایاتی که ائمه اطهار(ع) فرموده‌اند دلالت بر این دارد که مخاطب قدرت فهم و شناخت خداوند را از طریق اسماء و صفات خداوند را دارد و به همین دلیل است که این روایات را برای او بیان کرده است.

زمانی‌فرد تصریح کرد: بخش دوم که روایات خاص و جزئی است. شیخ صدوق در کتاب توحید خود، باب هفتم، صفحه 104 بیان کرده است که در میان اصحاب ائمه(ع) سوال این بوده است که آیا می‌توان گفت که خدا هم شیء است یا اینکه خدای متعال از اینکه به او گفته شود شیء، منزه است، در پاسخ به این سؤال برخی از ائمه(ع) گفته‌اند که ما نمی‌توانیم شیء بودن را به خداوند نسبت دهیم، اما در این میان امام جواد(ع) پاسخ دادند بله می‌شود و این امر در صورتی است که خدا را از حد افراط و تفریط خارج کنیم.

وی بیان کرد: منظور از امام جواد(ع) این است که ما باید حد گروه تعطیل را که بر این باور بودند خداوند را نمی‌توان با اسماء و صفاتش شناخت و گروه تشبیه که بر این باور هستند اعضا و جوارح خداوند را همانند اعضا و جوارح انسان می‌دانند، رعایت کنیم و به نوعی بین این دو دیدگاه را داشته باشیم. بنابراین می‌توان اینگونه گفت که معرفت خدای متعال برای انسان امکان پذیر است و این معرفت در حد وجودی او شکل می‌گیرد.