وحدت موضوعی یا تناسب معنوی آیات
علامه طباطبایی(ره) بر این نکته اصرار دارد که هر سوره صرفاً مجموعه‌ای از آیات پراکنده و بدون جامع واحد نیست، بلکه یک وحدت فراگیر بر هر سوره حاکم است که پیوستگی آیات را می‌رساند.
یکی دیگر از ویژگی‌های قرآن، وجود تناسب معنوی میان آیات هر سوره است، گرچه یک جا نازل نگشته و به‌صورت پراکنده با فاصله‌های بسیار یا کم نازل شده باشند، زیرا پراکندگی در نزول آیات که به جهت مناسبت‌های گوناگون بوده است، طبیعتاً اقتضا می‌کند، میان هر دسته آیاتی که به مناسبتی، با دسته دیگر که به مناسبت دیگری نازل گشته است، رابطه و تناسبی وجود نداشته باشد و این پراکندگی در نزول بایستی در چهره مجموع آیات هر سوره به خوبی هویدا باشد.
بیشتر بخوانید:
با دقتی که دانشمندان به ویژه در عصر اخیر در محتوای سراسر هر سوره انجام داده‌اند، به این نتیجه رسیده‌اند که هر سوره هدف یا هدف‌های خاصی را دنبال می‌کند که جامع میان آیات هر سوره است و امروزه به نام (وحدت موضوعی) در هر سوره خوانده می‌شود و همین وحدت موضوعی است که وحدت سیاق سوره را تشکیل می‌دهد و مسئله اعجاز در همین نکته است که پراکندگی در نزول، عدم تناسب را اقتضا می‌کند با آنکه تناسب و وحدت سیاق در هر سوره به‌خوبی مشهود بوده و برخلاف مقتضای طبع پراکندگی در نزول است.
دانشمندان بر این مدعا دلایلی دارند؛ از جمله تفاوت در عدد و کمیت آیات سوره‌ها است. این تفاوت در عدد آیات هر سوره نمی‌تواند اتفاقی باشد، زیرا اتفاقی بودن یعنی نسنجیده و عاری از حکمت و بدون سبب بودن است و صدور هرگونه عمل حساب نشده از فاعل حکیم ممتنع است.
سوره‌های قرآن بیشتر به طور کامل نازل گشته، به‌ویژه سوره‌های کوتاه، سوره‌های دیگر که آیات آنها در طول مدت و پراکنده نازل گشته است و با نزول «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز می‌شد و هر آیه یا آیاتی که پس از آن نازل می‌گشت با دستور پیامبراکرم(ص) به‌دنبال آیات پیشین ثبت می‌شد تا «بسم‌الله» دیگری نازل شود که پایان سوره قبل و آغاز سوره بعد را اعلام نماید و لذا مقدار عدد آیات هر سوره و ترتیبی که میان آیه‌های هر سوره وجود دارد، تماماً توقیفی است و با دست وحی و دستور پیامبر(ص) انجام گرفته است.
اکنون این سؤال مطرح است که این اختلاف عدد در آیات سوره‌ها برای چیست؟ پاسخ صحیح همان است که یادآور شدیم: هر سوره هدفی را دنبال می‌کند که با پایان یافتن بیان هدف، سوره پایان می‌یابد و اختلاف در عدد آیات هر سوره معلول همین علت است. این اختلاف هرگز به صورت اتفاقی و بدون سبب معقول انجام نگرفته است و همین جهت است که وحدت موضوعی یا وحدت سیاق هر سوره را تشکیل می‌دهد، یعنی میان آیات هر سوره یک رابطه معنوی و تناسب نزدیک وجود دارد.
مفسرین متاخر به این حقیقت پی برده‌اند و در پی آنند تا به اهداف ویژه هرسوره دست یابند و تا حدودی نیز پیش رفت کرده‌اند، از جمله علامه طباطبایی(ره) و نیز سیدقطب که در مقدمه تفسیر هر سوره طبق برداشت خود، هدف آن را به طور مختصر توضیح می‌دهد. یکی از شاگردان وی به‌نام عبد‌الله محمود شحاته کتابی به نام «اهداف کل سوره و مقاصده» تالیف کرده و سعی بر آن داشته که اهداف هر سوره را مشخص نماید که تا اندازه‌ای هم موفق شده است. او از سوره بقره شروع کرده و تا سوره جاثیه ادامه داده و مجموعا در 45 سوره این هدف را دنبال کرده است.
وی در مقدمه کتاب خود می‌گوید: پیشینیان به این امر اهمیت فراوان داده و مقاصد هر سوره در قرآن را تبیین کرده‌اند؛ از جمله فیروزآبادی متوفای 817، کتابی به نام «بصایر ذوی التمییز فی لطایف الکتاب العزیز» تالیف کرده که مجلس اعلای اسلامی در قاهره با تحقیقی که استاد محمدعلی نجار، بر آن انجام داده آن را به چاپ رسانیده است.
در آغاز قرن اخیر شیخ محمد عبده صاحب تفسیر المنار، همین نظریه را دنبال و مسئله «الوحده الموضوعیه للسوره» را مطرح کرده و اصرار دارد که فهم هدف هرسوره کمک شایانی است، به مفسر تا به‌طور دقیق به مقاصد سوره پی ببرد و به معانی آیه آیه‌های هر سوره نزدیک شود.
شاگرد وی سید رشیدرضا در تفسیرالمنار، این نظر استاد را به خوبی توضیح داده است. دیگر مفسران عصر حاضر از همین روش الهام گرفته‌اند، مانند استاد مصطفی مراغی. استاد محمود شلتوت تفسیری دارد که 10 جزء قرآن را فرا گرفته و همت گماشته تا اهداف هر سوره و اغراض و مقاصد آنها را بیان نماید.
متاخرین در این باره تاکید دارند که هر سوره دارای یک جامعیت واحدی است که در انسجام و به‌هم پیوستگی آیات نقش دارد و اولین وظیفه مفسر، پیش از ورود به تفسیر آیات، به‌دست آوردن آن وحدت جامع حاکم بر سوره است تا به خوبی بتواند به مقاصد سوره دست یابد. به علاوه، علمای بلاغت از دیر زمان، «حسن مطلع» و «حسن ختام»، در هر سوره را از جمله محسنات بدیعی قرآن دانسته‌اند، بدین ترتیب که هر سوره با مقدمه‌ای ظریف آغاز می‌شود و با خاتمه‌ای لطیف پایان می‌یابد؛ گویند: ضرورت بلاغت اقتضا می‌کند که سخنور سخن خود را با ظرافت تمام به گونه‌ای آغاز کند که هم آمادگی در شنونده ایجاد کند و هم اشارتی باشد به آنچه مقصود اصلی کلام است.
این نحو شروع در سخن با نام براعت استهلال، خوانده می‌شود، یعنی ورزیدگی و هنرمندی در جلب نظر شنونده در آغاز سخن. ابن معصوم ـ ادیب توانای معروف گوید: تمامی آغاز سوره‌های قرآن به بهترین وجهی این نکته بنیادین بلاغت را رعایت کرده است. «ابن اثیر» نیز در این باره، ابتدای سوره‌های قرآنی را به‌عنوان بهترین شاهد مثال یاد می‌کند.
درباره «حسن ختام» ابن ابی‌الاصبع گوید: لازم است که متکلم سخن خود را با لطافت کامل پایان بخشد، زیرا این آخرین جملاتی است که اثر آن در ذهن شنونده باقی می‌ماند. لذا باید سعی کند تا با شیواترین و پخته‌ترین عبارت‌ها، سخن خود را خاتمه دهد. آنگاه به تفصیل، به تک‌تک سوره‌ها پرداخته و شیوایی خاتمه هریک را از دیدگاه «علم بدیع» روشن می‌سازد.
علمای بلاغت اتفاق نظر دارند که خاتمه سوره‌ها همچون افتتاح آنها در نهایت لطافت و ظرافت انجام یافته است. ابن معصوم گوید: آنگاه خاتمه برخی سوره‌ها را بر می‌شمرد و حسن آن را ارائه می‌دهد.
منابع: تفسیرالمنار، تفسیر المیزان
انتهای پیام
