حکومتی‌شدن آفت امر به معروف و نهی از منکر است / نقد اجزای حکومت؛ مهم‌ترین مصداق امر به معروف

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا شریعتمداری، شامگاه 30 مردادماه در نشست «عاشورا و امروز ما» با بیان اینکه امر به معروف و نهی از منکر یکی از امتیازات اسلام است، گفت: براساس آیات قرآن کریم وقتی برخی از یهودیان برخی احکام شرعی(یوم السبت) را دور زدند و آن را زیرپا گذاشتند گرچه عده محدودی مرتکب این کار شدند ولی چون بقیه سکوت کردند و امر به معروف نکردند به عذاب همگانی گرفتار شدند.

وی با بیان اینکه امر به معروف یکی از مایه‌های تفوق مسلمین بر پیروان ادیان دیگر است و یکی از انتقادات قرآن بر ادیان دیگر همین بی‌توجهی به امر به معروف و نهی از منکر است، اضافه کرد: امر به معروف و نهی از منکر در همه مذاهب اسلامی پذیرفته شده و حتی برخی آن را به عنوان اصول دین مطرح می‌کنند؛ جریاناتی که سویه انقلابی داشتند امر به معروف را از رکن عملی و فقهی به مبانی دینی خود تبدیل کردند. مثلاً برخی جریانات مذهبی حتی در درون شیعه، امام را زمانی امام می‌دانند که قائم به سیف باشد. ما شیعیان هم مبنای حرکت امام حسین(ع) را همین اصل می‌دانیم که می‌تواند چراغ راه امروز ما هم باشد و در راستای نیاز مبرم برای جامعه امروز ما هست.

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب تصریح کرد: امر به معروف و نهی از منکر به معنای احساس مسئولیت نسبت به اتفاقات و حوادث اجتماعی پیرامون ماست؛ الان احزاب هم وقتی در قدرت هستند و هم وقتی دستشان از قدرت کوتاه است باید مدافع حقوق ملت باشند؛ از رسانه‌ها انتظار می‌رود تا رفتارهای نهادهای سیاسی و اجتماعی را پایش کنند، بنابراین داشتن جامعه مطلوب نیازمند مشارکت آحاد ملت است که عمدتاً از طریق نظارت و پاسخگو کردن نهادهای مسئول و صاحبان قدرت صورت می‌گیرد.

نظر نویسنده آمریکایی درباره امر به معروف

وی با اشاره به مقدمه کتاب مایکل کوک درباره امر به معروف و نهی از منکر، افزود: وی یادآور شده است که من شنیدم در رسانه‌ها و خواندم و دیدم که در ایستگاه راه آهن شیکاگو فردی متعرض یک خانم شد و آن خانم درخواست کمک کرد ولی کسی به او کمک نکرد و من فهمیدم در جامعه ما جای مسئولیت عمیق و ریشه‌دار اجتماعی خالی است و علاقه‌مند به مطالعه در این زمینه شدم و دیدم امر به معروف و نهی از منکر یکی از پایه‌های اصلی در اسلام است و سرانجام هم وی کتابی با موضوع امر به معروف نوشت که چند بار به فارسی ترجمه شده و جایزه کتاب‌سال جمهوری اسلامی را هم گرفت.

شریعتمداری با اشاره به وضعیت نامناسب کنونی امر به معروف و نهی از منکر در جامعه ایران، اظهار کرد: یکی از عوامل وضع کنونی امر به معروف، این است که مسئولیت این کار بر عهده حکومت بوده است، البته درست است که حکومت دینی نمی‌تواند نسبت به این مقوله بی‌تفاوت باشد؛ قرآن کریم هم در آیه 41 سوره مبارکه «حج» فرموده است که؛ «الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ» ولی چون از حکومت‌ها انتظارات زیادی از جمله در ایجاد رفاه و اشتغال و ... وجود دارد و اگر حکومت نتواند در این امور موفق باشد نمی‌تواند در امر به معروف و نهی از منکر سخن و کارکرد مؤثری داشته باشد.

شریعتمداری گفت: اگر این مسئله وظیفه حکومت است یعنی که باید در تمامی رفتارهای حکومت جاری باشد و حتی نسبت به اجزا و ارکان حکومت هم جدی گرفته شود نه اینکه حکومت، امر به معروف را به ابزاری برای اعمال قدرت نسبت به توده‌های ضعیف و مردم عادی در نظر بگیرد و وقتی به سطح قدرت می‌رسد به خاطر برخی مصالح نابجا و سوگیری‌های جناحی دچار رکود و خمود شود.

حکومتی‌شدن امر به معروف آفت است

وی با بیان اینکه حاکمیتی‌‌شدن این فریضه دامنگیر ما شده است، اضافه کرد: وقتی حکومت‌ها عهده‌دار امر به معروف و نهی از منکر شوند طوری هدایت می‌کنند که اهداف آنان تأمین شود لذا روی برخی منکرات تمرکز زیادی می‌شود و چون اجزای حکومت خود را از آن بی نیاز می‌دانند این فریضه از درون تهی و بی روح می‌شود. اگر امر به معروف طوری مطرح شود که مطالبه‌گری مردم نسبت به حکومت و حاکمان مغفول باشد کارکرد لازم را ندارد زیرا مهم‌ترین مصداق این فریضه گفتن سخن حق و آزادی بیان و آزادی بعد از بیان است.

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب افزود: اگر حکومت این فریضه را بیش از اینکه نسبت به مردم به کار ببرند نسبت به اجزای حکومت به کار ببرند همچنین آن را منحصر به برخی واجبات و منهیات نکنند، این فریضه جای خود را بیشتر در بین مردم باز می‌کند. همچنین به نظر بنده یکی از آفات دیگر پیرامون امر به معروف و نهی از منکر، این است که معروف‌ها و نواهی صرفاً به منکرات و واجبات دینی منحصر شده در حالی که مفهوم عامی است. الان در جامعه ما به منکر بدحجابی اهمیت زیادی داده می‌شود ولی به بی‌عفتی ناشی از تنگناهای مالی اهمیت زیادی داده نمی‌شود.

معروف را به امور دینی منحصر نکنیم

وی گفت: به چه دلیلی باید معروف و منکر به چند امر دینی محدود شود؟ در حالی که خود امر به معروف جزء حقیقت شرعیه نیست بلکه معروف به معنای هر چیز شایسته و متعارف و مورد پذیرش عقل جمعی است ولو اینکه مرتبط با محیط زیست و سبک زندگی بهتر باشد؛ رهبر معظم انقلاب در سخنانشان فرمودند حتی ورزش یک معروف است و دعوت به این کار هم دعوت به معروف است، ما نیازی نیست که برای ورزش آیه و روایت بیاوریم ولی حکمی مورد پذیرش عقل است.

شریعتمداری با بیان اینکه آفت دیگری که دامنگیر امر به معروف و نهی از منکر شده است، نحوه اجرای آن است، تصریح کرد: کسی که می‌خواهد امر به معروف و نهی از منکر کند باید معروف و نواهی را بشناسد ولی چون ما آگاهی اندکی داریم لذا بیشتر روی مواردی تمرکز داریم که قطعاً جز مسلمات دینی است. همچنین زمانی باید امر به معروف کرد که تأثیرگذار باشد؛ یعنی آنقدر مخاطب‌شناس باشیم که بدانیم امر به معروف و نهی از منکر ما جواب می‌دهد یا خیر. بسیاری از امر به معروف‌های ما تاثیرگذار نیست.

وی افزود: جامعه‌ای که اینقدر گرفتار مشکلات اقتصادی و اجتماعی است نمی‌تواند روی برخی موارد مانند حجاب به مقدار زیادی تمرکز کند؛ جا افتادن برخی فرایض دینی و معروفات نیازمند تربیت دینی و نهادینه‌کردن خوبی‌ها در ساختارهای زندگی جامعه است. امام باقر(ع) فرمودند شیعه واقعی کسی است که اگر در بین جماعتی از اهل تسنن باشد امین آنان است و آنها مال و جان و ناموس خود را به او می‌سپارند؛ یعنی دعوت زبانی به معروف باید با عمل همراه باشد. هزاران گرفتاری و مشکل از سوی برخی بر مردم بار شده لذا نمی‌توان توقع داشت که به همه دعوت‌های ما پاسخ دهند.

عفو، میانه‌روی است

شریعتمداری با اشاره به آیه 199 سوره اعراف؛ «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ»، افزود: عفو عمدتاً در این آیه به معنای گذشت تفسیر می‌شود ولی روایتی از امام باقر(ع) داریم که عفو به معنای گذشت نیست بلکه میانه‌روی و اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط است؛ این آیه مؤید آن است که معروف فقط امور دینی نیست. البته در امر به معروف نوعی استعلای ذاتی وجود دارد لذا باید این کار دور از افراط یا تفریط باشد. همچنین در برخورد با جاهلان باید مدارا شود، اعرض در اینجا به معنای رویگردانی و رها کردن نیست بلکه رفتار مداراگونه با آنان است.

افراط و تفریط؛ نشانه جاهل

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب گفت: مهم‌ترین نشانه جهل و جاهل افراط و تفریط است، امام علی(ع) فرمودند: لا تری الجاهل الا مفرطا او مفرطا؛ یعنی برگشت اعرض عن الجاهلین به خذالعفو است؛ لذا اگر ما بخواهیم امر به معروف و نهی از منکر در جامعه نهادینه و رو به پیشرفت باشد باید با خرد و تدبیر با این کار مواجه شویم در این صورت جامعه با این فریضه کنار خواهد آمد. حتی اگر در ابتدا فرد معترض هم باشد ولی بعدا خواهد فهمید به نفع او و خانواده و جامعه اوست؛ مانند بستن کمربند ایمنی که در ابتدا سختی‌هایی داشت ولی افراد وقتی فهمیدند که به نفعشان است خودشان به آن اهتمام می‌کنند.