مذهب؛ خالق هویت اجتماعی یک جامعه

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، آیت‌الله احمد مبلغی، عضو مجلس خبرگان رهبری، امروز هشتم آذرماه، در یازدهمین پیش نشست علمی کنفرانس بین‌المللی تبلیغ جهانی دین با موضوع «هویت اسلامی فرامذهبی در دنیای معاصر، امکان سنجی و مشروعیت» که به صورت مجازی برگزار شد، اظهار کرد: به دلیل اینکه مذهب از طرفی به لحاظ محتوایی دارای اتباعی و از طرفی نیز دارای عقاید، اندیشه‌ها، ایدئولوژی‌ها و چارچوب‌های خاصی است. پس با این ویژگی‌ها طبیعی است که مجموعه‌ای را که اعضای آن دارای ویژگی‌ها، روحیات، سلوکیات، تعلقات، اعتقادات و اندیشه‌های مشترکی باشند، ایجاد کند.

وی بیان کرد: بنابراین دین هر جایی که باشد، یک هویت اجتماعی را خلق می‌کند که این یک امر قطعی است و اتفاقاً این هویتی که به واسطه دین و یا مذهب ایجاد می‌شود، از قوی‌ترین، ماناترین و متداوم‌ترین هویت است که در این صورت نیز یک هویت تاریخی را هم به دنبال خود ایجاد می‎کند که در حقیقت این هویت تاریخی تمایل به گسترش و نفوذ بیشتری دارد و مجموعه را بیش از هر عامل دیگری که هویت می‌دهد در موارد بسیاری به یکدیگر مرتبط می‌کند.

عضو مجلس خبرگان رهبری اظهار کرد: در این میان نکته دیگری که باید به آن توجه کرد این است که چند هویت اجتماعی می‌تواند یکی در ذیل دیگر و یا چند هویت در ذیل هویت فوقانی جای گیرد، یعنی نسبت هویت‌ها همیشه هویت هم عرض با یکدیگر نیست، بلکه نسبت طولی هم میان هویت‌ها می‌تواند برقرار شود و در موارد بسیاری نیز چنین نسبتی میان هویت‌ها برقرار است.

مبلغی با بیان اینکه علاوه بر هویت عرضی، نوع دیگری از هویت، تحت عنوان هویت طولی هم وجود دارد خاطرنشان کرد: بنابراین هویت امر گریزناپذیری است، در اثر شکل‌گیری دین و یا مذهب در یک جامعه نیز موثر است و این هویتی که شکل گرفته، هویتی فعال و قوی است که می‌تواند در مقابل هویت‌های دیگری بایستد و از خود واکنش نشان دهد و به نوعی آن‌ها را از فعال شدن باز بدارد.

تأثیر تعصبات بر هویت‌ها

وی با اشاره به تعصبات که می‌تواند بر روی هویت‌ها موثر باشند و آن‌ها را درگیر کنند نیز افزود: اگر تعصبات بر هویت‌ها غالب شوند و به نوعی به ابعاد فعالیت‌های اجتماعی ورود پیدا کند، منجر به این امر می‌شود که لایه‌هایی را در این هویت‌ها می‌بیند و باز تعریفی را در این هویت‌ها ایجاد می‌کند و زمانی‌که این بارتعاریف را ایجاد کرد، به همان اندازه هویت‌ها سرسخت می‌شوند و در برابر هویت‌های دیگر از خود مقاومت و مبارزطلب نشان می‌دهند.

عضو مجلس خبرگان رهبری عنوان کرد: اصولاً تعصبات در ذات هویت‌ها نهفته نیست، بلکه هویت‌ها در شرایط اجتماعی و یا به دلیل جهل، به سمتی سوق پیدا می‌کنند که تعصبات بر آن‌ها غالب می‌شوند و آن‌ها را در مسیر فعالیت‌های ویژه‌ای قرار می‌دهند.

مبلغی تأکید کرد: بنابراین  تعصب یک امر گریزناپذیری برای هویت‌ها به‌شمار نمی‌رود، بلکه عوامل بیرونی و تاریخی هستند که این‌ها موجب ظهور و بروز تعصب می‌شوند و طبیعتاً زمانی‌که هویت تعصبی شد و در مرزهای آن تعصب لانه کرد و به نوعی فعالیت‌های آن نقش‌آفرین شد، این هویت‌ها در ساخت بیرونی و فعالیت‌های بیرونی چارچوب و رنگ خاصی به خود می‌گیرند و به گونه‌ای می‌شود که باید آن را با توجه به وضعیت جدیدی که به وجود آورده و هویت را تحت‌تأثیر خود قرار داده است، باز تعریف کرد.

دین در دنیای معاصر، نوعی بازگشت را تجربه می‌کند

وی خاطرنشان کرد: امروزه دین و مذهب در فضای معاصر کنونی به سمتی در حال حرکت است که نوعی بازگشت را تجربه می‌کند. بدین منظور که دین و مذهب که در روزگاری توسط برخی از افراد منفی تلقی می‌شد و توسط همین افراد نیز نفی، انکار و نادیده گرفته می‌شد، اما امروزه وضعیت تغییر یافته است و در جوامع مختلف و کلان به‌گونه‌ای شده که زمینه برای وجود دوباره دین و بازگشت دین به جامعه فراهم آمده است.

عضو مجلس خبرگان رهبری افزود: این امر به دلیل نقشی است که دین در ایجاد هویت ایفا کرده است و از آنجا که جامعه و جهان به سمت جهانی شدن در حال حرکت است و در این جهانی شدن که مرزها کمرنگ و یا گاهی نیز برداشته می‌شوند، انسان‌ها و جوامع در تبادل با یکدیگر قرار می‌گیرند و به یکدیگر نزدیک می‌شوند.

مبلغی عنوان کرد: از این‌رو در چنین شرایطی مجموعه‌ها برای اینکه بتوانند این وضعیت حاصل از جهانی شدن را که ارتباط، تعامل و تبادل را به همراه دارد را از یک موضع نیرومند که هریک می‌توانند بازیگران این صحنه باشند و تعامل بهتری را انجام دهند، مجزا کنند، نیاز به یک هویت دارند و اینجاست که به گذشته خود بازمی‌گردند و از آنجا که دین همیشه وجود داشته است و بیشترین قدرت ایجاد هویت را هم داشته است، در این صورت مشاهده می‌کنیم که اعضای این مجموعه به دین پناه می‌آورند تا هویت خود را تقویت کنند.

وی خاطرنشان کرد: بنابراین بازگشت به دین به دلیل اعتقادات نیست، بلکه به دلیل نقش بارز هویت است که ما شاهد آن هستیم و چون جهانی شدن به نوعی تعصب‌ها را از بین می‌برد، این هویت‌های دینی که شکل می‌گیرند، کارکردهایی نیز در جهت نفی می‌تواند داشته باشد، چرا که بستر ضرورت جهت تعامل به میدان می‌آید و لذا ابعاد تعصب‌آمیز کمتر گرد این هویت‌ها جمع می‌شوند.

مبلغی بیان کرد: هویت جمعی و فرامذهبی میان مسلمانان به معنای این است که ما دین مشترک داریم و آن دین اسلام است که در ذیل این دین، مذاهبی قرار می‌گیرد که همواره این مذهب راهی برای رسیدن به اسلام است. بنابراین از آنجا که دین می‌تواند هویت ایجاد کند، بر همین اساس، هویت دین به تعداد مذاهب چند تکه و پاره‌پاره می‌شود و از این‌رو است که هویت اسلامی در برابر هویت مذهبی تجلی پیدا می‌کند. اما سوال این است که آیا هویت دینی هم یک هویتی است که تکه‌تکه می‌شود و هویت دینی را می‌توان چندگانه دانست؟