عدم توصیه به مباحی که موجب گریز از دین شود

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، حجت‌الاسلام علی شفیعی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی پژوهشکده اسلام تمدنی، امروز 10 مردادماه، در دومین روز از سخنرانی درباره «دغدغه‌های دینی مواجهه با مردم در ساحت اجتماعی» که در حسینیه مجازی پژوهشکده اسلام تمدنی برگزار شد اظهار کرد: اگر اسلام را به عنوان یک مجموعه و آموزه‌های آن را به عنوان یک کل قرار دهیم، مهم‌ترین و اولین نکته‌ای که در مواجه با دیگران در ساحت‌های اجتماعی به توصیه قرآن و عترت باید مورد توجه قرار گیرد، بحث اخلاق‌گرایی است و از قواعد و اصول بنیادینی که در آموزه‌های دینی در برخورد با مردم باید رعایت شود، قاعده تنفیر از دین به عنوان قاعده‌ای حاکم بر روابط مومنان با دیگران در ساحت اجتماعی است.

وی تنفیر را انجام هر کاری که موجب بیزاری و نفرت مردم از دین شود، تعریف کرد و گفت: تنفیر، حرام است، حتی اگر عمل به الزام یک امر شرعی هم موجب گریزان شدن مردم از دین شود، باید از عمل بدان خودداری کرد، جز در مورد احکامی که شارع مقدس در هیچ‌حالی راضی به ترک آن‌ها نیست و البته این‌ها محدود و انگشت شمارند.

شفیعی در تعریف قاعده تنفیر به این نکته اشاره  و بیان کرد: هر عملی که می‌تواند موجب گریزان شدن مردم از دین شود، خواه عملی مباح باشد، به هیچ وجه قابل توصیه نیست. پاره‌ای از فقیهان، مانند آقای بجنوردی در «القواعد الفقهیه» خودش ذیل یکی از بحث‌ها به این نکته اشاره می‌کند که رفتارهایی که موجب وهن دین و اسلام است، به هیچ وجه مجاز به انجام آن نیستیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی پژوهشکده اسلام تمدنی ادامه داد: مرحوم مطهری هم در این باب نکته‌ای دارند و تذکر می‌دهند که انذار را با تنفیر اشتباه نکنیم. اینکه ما دیگران را به این نکته هشدار دهیم که متوجه رفتارهای خودشان باشند، متفاوت است با اینکه رفتاری داشته باشیم، ادبیاتی به خرج دهیم  عملاًکاری انجام دهیم که موجب فراری دادن فرد از دین یا موجب ایجاد بدبینی ذهن او نسبت به آموزه‌های دینی شویم.

شفیعی تصریح کرد: قاعده تنفیر از دین، قاعده‌ای مهم و در ساحت تعامل با انسان‌های دیگر در عرصه اجتماع حاکم بر رفتارهای ما مسلمانان، مدعیان ایمان و مومنان است. رفتار ما با دیگران باید به گونه‌ای باشد که موجب تنفیر از دین نشود. این موضوع در سطحی بالاتر در مورد حاکمیت هم مطرح است، یعنی حاکمیت حتماً باید متوجه این نکته باشد که رفتارهای او با شهروندانش و مردم کشورهای دیگر نباید به گونه‌ای باشد که ایجاد نفرت در آن‌ها کند و سبب فراری دادن آن‌ها از دین شود.

وی اظهار کرد: بحث تنفیر چند پیش فرض دارد؛ نخست ابتناء احکام دینی بر مصالح و مفاسد به تعبیر عامیانه سکه رایجی در فقه موجود اعم از شیعی و اهل سنت است و احکام شرعی مبتنی بر مصالح و مفاسد است که گاهی در ساحت عمل دچار تضارب‌هایی می‌شود. اینجاست که باید دید عملی دینی هست که انجام آن به ظرفیت نیاز دارد و می‌تواند به هر دلیلی ایجاد تنفیر کند.

شفیعی بیان کرد: در پیش فرض دوم، دین مجموعه‌ای هدفمند و هدف‌دار است و آموزه‌های دینی قرار است اسلام را به عنوان دین گسترش دهد، ظرفیت پذیرش اسلام را در دیگران ایجاد کند، انسان را به تعالی برساند که اگر این اهداف را برای دین لحاظ کنید، قاعدتاً اموری که ایجاد نفرت در دین می‌کنند باید با هدفی که اسلام تعریف کرده سنجیده ‌شود که آیا هم‌راستا و سازگار است یا سازگار نیست.

وی تأکید کرد: ما نمی‌توانیم بگوییم دستگاه دیانت و فقاهت ما لزومی ندارد که به نتایج خروجی‌های خودش توجه کند و نمی‌توان گفت دستگاه معرفت دینی، مأمور به وظیفه است و وظیفه‌اش طرح و اجرای آموزه‌های دینی بدون توجه به نتایج است. آرای پاره‌ای از فقیهان ما در گذشته نیز کاملاً این نکته را نشان می‌دهد که وقتی قرار است حکمی به مرحله اجرا و عملیاتی برسد و در ساحت اجتماعی، مردم را بدان توصیه کنیم، باید به نتایج و پیامدهای آن نیز توجه کرد.

شفیعی ادامه داد: یکی از قواعد و اصول بنیادین ما در ساحت اجتماعی که در مواجهه با مردم باید به آن توجه داشته باشیم و آن را در رفتارمان به عنوان یک اصل حاکم بدانیم، بحث عدم تنفیر از دین است، یعنی رفتارمان به گونه‌ای باشد که ایجاد نفرت از دین نکند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی پژوهشکده اسلام تمدنی با اشاره به دلایل عقلی حرمت تنفیر گفت: در قرآن کریم آیات چندی داریم که اگرچه به صراحت سخن از بحث تنفیر و ضرورت رفتارهای کنترل و مدیریت شده که به ایجاد نفرت نرسد، نداریم، اما ادبیات قرآن به‌گونه‌ای است که پاره‌ای از واژگان می‌تواند این حد را برای ما روشن کند، مثلا خداوند فرموده است:  «وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ ۗ كَذَٰلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ», «و (شما مؤمنان) به آنچه مشرکان غیر از خدا می‌خوانند دشنام ندهید تا مبادا آن‌ها از روی ظلم و جهالت خدا را دشنام دهند. این چنین ما عمل هر قومی را در نظرشان زینت داده‌ایم، سپس بازگشت آن‌ها به سوی پروردگارشان است و خدا آنان را به کردارشان آگاه می‌گرداند».

وی با توضیح اینکه سبّ ارزش‌های دینی، فرهنگی دیگران، ایجاد نفرت در آن‌هاست و آن‌ها را به جایی می‌رساند که در واکنشی متقابل ارزش‌های ما را مورد دشنام قرار دهند، بیان کرد: به همین جهت قرآن ما را نهی می‌کند از این نکته که وارد این‌گونه رفتار در ساحت اجتماعی شویم.

شفیعی با اشاره به آیه «يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ ۚ وَكَانَ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا»؛ «ای زنان پیغمبر، از شما هر که به کار ناروای آشکاری دانسته اقدام کند او را دو برابر دیگران عذاب کنند و این بر خدا سهل و آسان است.» گفت: چون رفتار از کسی که منتسب به جایگاه بلندی مثل جایگاه نبوت است، ایجاد نفرت می‌کند وگرنه توجیهی ندارد هرکس عمل خلافی انجام داد، این عمل خلاف حکم واحدی دارد. اگر یک مجازات داشته باشد، نباید بین کسانی که آن را مرتکب می‌شوند تفاوت باشد. یک نکته می‌تواند این باشد که در این آیه به صراحت از تنفیر نامی برده نشده، اما از مفهوم‌ این آیات می‌توان این برداشت‌ها را داشته باشیم، گویا اگر کسی به بیت نبوت وابسته است، کاری انجام دهد که ایجاد نفرت کند، قاعدتاً مجازاتی که هست دو چندان است. 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی پژوهشکده اسلام تمدنی ادامه داد: هم‌چنین این نوع نگاه حتی در مباحث کلامی هم ورود پیدا می‌کند و مورد توجه است که آن اموری که ایجاد نفرت در جامعه می‌کنند، حتی درباره کسی که می‌خواهد جایگاه نبوت داشته باشد، آن نکات در مورد ایشان ورود و ظهور نداشته باشد.

شفیعی با اشاره به حوزه روایات به روایت مشهور مشترک شیعه و اهل سنت اشاره کرد و گفت: پیامبر (ص) فرمود: «يسِّرُوا وَلا تُعَسِّروا، وَبَشِّرُوا وَلا تُنَفِّرُوا»؛ رفتار شما به گونه‌ای نباشد که ایجاد نفرت کند. بیشترین خطاب در این بحث‌ها ناظر به کسانی است که مدیریت‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دارند و حاکمیت یک جامعه را به عهده دارند. این‌ها باید به گونه‌ای باشند که رفتارشان ایجاد نفرت در جامعه نکند.

وی بیان کرد: در روایتی نقل شده که وجود گرامی پیامبر اسلام (ص) وقتی پاره‌ای از اصحاب خود را برای مدیریت سیاسی منطقه‌ای قرار بود بفرستند، توصیه عمومی به همه آنان کرده که َبَشِّرُوا وَلا تُنَفِّرُوا . بنابراین  پیامبر اکرم (ص) در آن فضایی که زیست می‌کردند برای اصحاب خود مطرح و به آن‌ها یادآوری می‌کرد تا می‌توانید در مردم ایجاد میل کنید و تا می‌توانید مردم را جذب و دعوت کنید، اما کاری نکنید که مردم از شما تنفر پیدا کنند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی پژوهشکده اسلام تمدنی، هم‌چنین به روایتی که در پاره‌ای منابع اهل سنت نقل شده اشاره کرد و گفت: «کسی به پیامبر عرضه داشت که یا رسول الله من در نماز صبح فلانی شرکت نمی‌کنم. حضرت پرسیدند؟ چرا؟ گفت: به جهت اینکه نماز را خیلی طولانی می‌کند.» پیامبر در یک سخنرانی عمومی خطاب به اصحاب خودش می‌فرماید: برخی از شما باعث نفرت دیگران از دین می‌شوید و توصیه می‌کند هر کدام از شما که می‌خواهد پیشوای نماز شود، نمازش را کوتاه بخواند، چرا؟ زیرا در بین مأمومین شما افراد مختلفی هستند، از ضعیف، پیر و ناتوان و حاجتمند و ... و طولانی کردن نماز چه بسا سبب شود که این افراد از حضور در نماز، محروم شوند.

وی تصریح کرد: می‌شود کسی مومن باشد، مسلمان باشد، اما نتواند رفتار خودش را مدیریت کند. انسان مومن و مسلمان اگر نتواند رفتارهای خودش را مدیریت و کنترل کند، می‌تواند در جامعه ایجاد نفرت کند. گاهی با رفتارهایی مواجه می‌شویم که پاره‌ای از رفتارها به تعبیر پیامبر اسلام (ص) ایجاد نفرت می‌کنند.

شفیعی با بیان تذکر شنیدنی از مرحوم مقدس اردبیلی به فقها و علما گفت: اگر فردی مسلمان نباشد و سپس استبصار یابد و دستگاه فکری شیعه را بپذیرد، احکام تعداد سال‌هایی که شیعه نبوده، چه خواهد شد؟ مرحوم مقدس اردبیلی در اشاره به این بحث  نکته‌ای را مطرح می‌کند که کسی که 60 یا 70 سال غیر شیعه زیسته و در دستگاه معرفتی دیگری بوده، اگر استبصار کند و به آموزه‌های شیعی برگردد، الزام این فرد به قضای همه آنچه تاکنون بوده، مخالف حکمت است، چون ایجاد نفرت می‌کند و موجب عدم میل به سوی استبصار می‌شود، یعنی دیگران بدانند که هر که تا به حال مسلمان نبوده، همین که وارد دستگاه اسلامی شد، باید چندسالی وقت برای انجام قضای عبادات بگذارد.

وی تأکید کرد: اگر این مطلب از مقدس اردبیلی را به عنوان یک اصل اساسی در تعاملات اجتماعی انتخاب می‌کردیم، حتماً رفتار ما متفاوت بود. مرحوم مقدس اردبیلی می‌فرماید: «وظیفه فقیه ایجاد میل است نه ایجاد نفرت». امام معصوم (ع) نیز هر کاری را که موجب تنفر مردم است، ترک می‌کند، اگرچه کاری مباح باشد و روشن است که فروش انگور به مرکز شراب‌سازی موجب نفرت است». 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی پژوهشکده اسلام تمدنی افزود: در ساحت اجتماعی یکی از دغدغه‌هایی که به خوبی قابل دست‌یابی است، این است که با دیگران به گونه‌ای رفتار کنید که ایجاد نفرت در مخاطبان و شهروندان و کسی که با شما در ارتباط است، نکنید، بلکه به سمتی بروید که ایجاد میل در آنان کند. لذا برای رفتارهایی که برآیند آن‌ها، ایجاد میل به اندیشه‌های شیعی و حکومت شیعی نمی‌کند، دقت و تجدید نظر لازم است.