دین یا ملیت؟ قرآن الگویی برای هویت چندلایه ارائه می‌دهد
پژوهشگر دینی با تبیین نگاه قرآن به هویت دینی و ملی، گفت: قرآن نه مرزهای جغرافیایی و تنوع قومی را نفی می‌کند و نه به ملی‌گرایی افراطی میدان می‌دهد، بلکه الگویی از «هویت ترکیبی» ارائه می‌دهد که در آن حب‌الوطن و مسئولیت جهانی مسلمانان در کنار هم معنا پیدا می‌کنند.
بدون تردید، قرآن نه‌فقط کتابی مذهبی، بلکه نقشه‌ای برای ساختن انسان و جامعه‌ای با هویت ریشه‌دار است. از این‌رو برای آنکه از زاویه‌ای تازه به پیوند قرآن با هویت ملی و دینی نگاه کنیم، باید از کلیشه‌ها فاصله گرفت و به لایه‌های عمیق‌تر فرهنگی و تمدنی توجه کرد؛ زیرا هویت دینی در قرآن نه‌تنها با عبادات، بلکه با اندیشه، عدالت و مسئولیت اجتماعی تعریف می‌شود. آیات قرآنی، از جمله «وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا»، نشان می‌دهند که تنوع قومی و ملی نه تهدید، بلکه فرصتی برای شناخت و هم‌زیستی است. هویت دینی واقعی در قرآن یعنی انسان مؤمن، آگاه، مسئول و اهل تفکر؛ نه صرفاً پیرو مناسک.
در مورد هویت ملی ایرانی نیز باید گفت، ایران پیش از اسلام، با باور به اهورامزدا، ریشه‌ای توحیدی داشت و پس از اسلام این ریشه در قالب قرآن شکوفا شد. از این‌رو هویت ایرانی ـ اسلامی، ترکیبی از عقلانیت، عرفان، مقاومت و عدالت‌خواهی است؛ مسیری که از فردوسی تا امام خمینی(ره)، همه در آن گام برداشته‌اند.
نظر به اهمیت این موضوع، خبرنگار ایکنا از خراسان‌رضوی گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام مسعود عمرانی، پژوهشگر دینی و معاون آموزش، پژوهش و فرهنگی دانشگاه فرهنگیان پردیس شهید بهشتی انجام داده است که در ادامه می‌خوانیم؛
ایکنا_ درباره جایگاه مفهوم امت در قرآن توضیح دهید. آیا این مفهوم با تعلق ملی هم‌راستاست؟
امت در قرآن به‌مثابه «جامعه هدفمند» (أمة واحدة) است. در آیه ۲۱۳ سوره بقره، انسان‌ها در آغاز «امتی واحد» خوانده شده‌اند که پس از اختلاف، پیامبران برای هدایت آنان مبعوث شدند. این مفهوم، بیانگر وحدت بنیادین انسان‌ها بر محور توحید است.
امت اسلام نیز به‌عنوان «جامعه میانه» (أمة وسطا) مطرح می‌شود. در آیه ۱۴۳ سوره بقره، امت اسلامی «امت وسط» نامیده شده است؛ جامعه‌ای متعادل که رسالت «شهادت بر بشریت» را دارد. این امت نه براساس مرزهای جغرافیایی، بلکه بر پایه «ایمان» و «عمل صالح» تعریف می‌شود (مانند آیه ۸۲ بقره).
ایکنا_آیا قرآن با مرزهای جغرافیایی و تعلقات قومی و ملی تعارض دارد یا آن‌ها را به رسمیت می‌شناسد؟
تعلق ملی و مرزهای جغرافیایی در قرآن به معنای تأیید تنوع و نفی تبعیض است. قرآن کریم در آیه ۱۳ سوره حجرات می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا»
«ای مردم! ما شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را ملت‌ها و قبیله‌ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید.»
این آیه نه‌تنها تنوع قومی و ملی را نفی نمی‌کند، بلکه آن را زمینه‌ای برای تعامل و شناخت متقابل می‌داند. قرآن هرگونه تفاخر قومی (عصبیّت جاهلی) را رد می‌کند و معیار برتری را تنها «تقوا» می‌داند (حجرات: ۱۳). در روایات نیز پیامبر(ص) فرمود: «لَیْسَ مِنَّا مَنْ دَعَا إِلَى عَصَبِیَّةٍ» (بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۱۵۰)؛ «هر که به قومیت‌گرایی فراخواند، از ما نیست.»
ایکنا_ در نگاه قرآنی، آیا رابطه‌ای میان حب‌الوطن، عِرق ملی و مسئولیت جهانی مسلمانان وجود دارد؟
حب‌الوطن با ملی‌گرایی و مسئولیت جهانی ارتباط دارد. محبت به وطن امری فطری است. گرچه قرآن مستقیماً واژه «وطن» را به‌کار نبرده، اما روایات متعدد حب‌الوطن را تأیید کرده‌اند (مانند «حُبُّ الْوَطَنِ مِنَ الْإِیمَانِ» در منابع حدیثی نظیر کنزالعمال). قرآن نیز با اشاره به ارزش سرزمین‌ها (مانند سرزمین مقدس در مائده: ۲۱)، به‌طور غیرمستقیم پیوند عاطفی با سرزمین را به رسمیت می‌شناسد.
امت‌گرایی در قرآن به معنای نادیده گرفتن وطن نیست. مسئولیت جهانی مسلمانان (مانند امر به معروف و نهی از منکر در آیه ۱۱۰ آل‌عمران) مکمل تعهدات ملی است، نه نافی آن. امام علی(ع) نیز در نامه ۵۳ نهج‌البلاغه، در عین حکومت بر امت اسلام، بر حقوق مردم عراق به‌عنوان «وطن‌شان» تأکید داشت.
ایکنا_ آیا می‌توان میان ایران‌گرایی، وطن‌دوستی و امت‌گرایی اسلامی مرزبندی قرآنی قائل شد؟
بله. می‌توان میان ایران‌گرایی، وطن‌دوستی و امت‌گرایی براساس سلسله مراتب ارزشی در قرآن مرزبندی کرد. قرآن، هویت اصلی انسان را براساس «تقوا» تعریف می‌کند و هویت‌های فرعی (ملی، قومی) را در سطح پایین‌تر قرار می‌دهد. این به معنای نفی آن‌ها نیست، بلکه تأکید بر اولویت‌بندی است.
امت‌گرایی مسئولیت همبستگی با تمام مسلمانان را بر دوش دارد، چنان‌که در سوره آل‌عمران آیه ۱۰۳ به آن اشاره شده است. در باب وطن‌دوستی، که برابر با تعهد به آبادانی و دفاع از سرزمین است، در سوره حج آیه ۴۰ به آن اشاره شده است. اما ملی‌گرایی افراطی در نگاه قرآن مذموم است؛ به‌ویژه اگر به تحقیر دیگر ملت‌ها یا نادیده گرفتن حقوق امت اسلامی بینجامد.
ایکنا_ در قرآن می‌توان الگویی از «هویت ترکیبی» (دینی ـ ملی) یافت؟
قرآن به‌روشنی از هویت چندلایه حمایت می‌کند. این موضوع در سیره پیامبر(ص) نیز مشهود است؛ به‌گونه‌ای که پیامبر(ص) در عین رهبری امت اسلام، به قومیت عربی خود افتخار می‌کرد؛ نه از موضع برتری، بلکه به‌عنوان بخشی از هویت خویش. همچنین پیمان‌های سیاسی مدینه (میثاق مدینه) نشان می‌دهد که ایشان وحدت امت را بدون حذف هویت قبایل مختلف شکل دادند.
آیه ۱۳ سوره حجرات (لِتَعَارَفُوا) که به «آیه تعارف» معروف است، نشان می‌دهد که تفاوت‌های ملی و قومی می‌توانند مکمل هویت دینی باشند، نه رقیب آن.
ایکنا_ در ساخت امت اسلامی، زبان، فرهنگ و تمدن ملی چه نقشی دارند؟
در ساخت امت اسلامی، زبان به‌مثابه ابزاری برای وحدت نقش ایفا می‌کند. قرآن با نزول به زبان عربی ـ زبان قوم پیامبر ـ بر مشروعیت زبان‌های ملی تأکید کرد، چنان‌که در آیه ۴۴ سوره فصلت به این موضوع اشاره شده است. زبان عربی نیز به‌عنوان زبان مشترک عبادات، عامل وحدت امت شد.
فرهنگ و تمدن نیز در خدمت امت قرار دارند. قرآن فرهنگ‌ها را، در صورتی که با شریعت در تضاد نباشند، به رسمیت می‌شناسد (اعراف: ۱۹۹). تاریخ تمدن اسلامی ـ با مشارکت ایرانیان، ترکان، اعراب و دیگر اقوام ـ نشان می‌دهد که تنوع فرهنگی می‌تواند به غنای تمدن امت بینجامد. امام خمینی(ره) نیز بر این ترکیب تأکید داشتند و فرمودند: «ما باید ایران را حفظ کنیم... اما نه به معنای جدا شدن از امت اسلام» (صحیفه امام، ج ۱۰، ص ۴۳).
قرآن با پذیرش تنوع ملی و قومی به‌عنوان «سنت الهی»، هویت ترکیبی (دینی ـ ملی) را تأیید می‌کند؛ به شرط آنکه هویت دینی به‌عنوان محور اصلی حفظ شود، تعلقات ملی به برتری‌جویی یا تضعیف همبستگی امت منجر نشود و ارزش‌های جهانی اسلام ـ مانند عدالت و دفاع از مظلومان ـ بر منافع ملی متضاد، اولویت داشته باشد.
انتهای پیام
