تشبیهات و مثال‌های الهی برای فهم حکمت و اقتدار پروردگار

به گزارش ایکنا از خراسان‌رضوی، محمدعلی انصاری، صاحب تفسیر مشکاة و مفسر قرآن کریم در نشست مجازی که امروز 9 شهریور، با موضوع «پنج نکته در باب ادله‌ی رجوع به خداوند و احتراز از عبث بودن آفرینش خداوند»، اظهار کرد: خداوند در قرآن می‌فرماید: «فَتَعَالَى ٱللَّهُ ٱلْمَلِكُ ٱلْحَقُّ لَا إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ ۖ رَبُّ ٱلْعَرْشِ ٱلْكَرِيمِ» این آیه به‌طور مستقیم جایگاه والای خداوند را معرفی می‌کند. در اینجا پنج نکتهٔ اساسی بیان شده است که می‌توان آن‌ها را به‌عنوان دلایل رجوع به خداوند و جلوگیری از عبث بودن آفرینش دانست. این نکات هر یک نمایانگر حکمت و عظمت الهی هستند و باید با دقت مورد توجه قرار گیرند.

وی ادامه داد: نخست، خداوند می‌فرماید: «فَتَعَالَى ٱللَّهُ». واژه «تعالی» از ماده «عُلُو» گرفته شده و نشان‌دهنده برتری و علو ذاتی خداوند است. این واژه بیان می‌کند که خداوند از هر موجودی بلندمرتبه‌تر و والاتر است و هیچ مشابهی ندارد. خطاب به مؤمنان آمده است: «فَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنتُمُ ٱلْأَعْلَوْنَ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ؛ مسلمانان نباید سستی کنند و ضعف نشان دهند، چرا که اگر ایمان داشته باشند، دارای برتری و جایگاه رفیع هستند». علو در اینجا نشان‌دهنده مقام والای مؤمنان است، اما هنگامی که به خدا نسبت داده می‌شود، نمایانگر علو و برتری ذاتی بی‌نهایت اوست که منحصر به ذات حق است.

صاحب تفسیر مشکاة بیان کرد: برای توضیح بیشتر، واژه «برکت» را باید در نظر گرفت. برکت به معنای خیر ثابت و پایدار است و در مخلوقات به‌عنوان نعمتی الهی ظاهر می‌شود، نه به‌عنوان خصلت ذاتی آن‌ها. به همین دلیل، خداوند در آیات مختلف شب‌های مبارک و پدیده‌های الهی را «مبارک» می‌داند، چون خیر و برکت آن‌ها از ذات خداوند ناشی می‌شود، نه ذات خودشان. حضرت عیسی (ع) نیز پس از معرفی خود می‌فرماید: «قَالَ إِنِّي عَبْدُ ٱللَّهِ آتَانِيَ ٱلْكِتَابَ وَجَعَلَنِي نَبِيًّا وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا؛ خداوند او را مبارک قرار داده است و این برکت از سوی خداوند است». این مفهوم نشان می‌دهد که تمام برکات در جهان، علی‌رغم ظاهرشان در مخلوقات، از منبعی ذاتی و مطلق سرچشمه می‌گیرند که همان ذات خداوند است.

انصاری افزود: در مورد ذات الهی، واژه «تبارک» بیانگر برکت ذاتی و بی‌نهایت است. همان‌گونه که کلمه «تعالی» بیانگر علو و برتری ذاتی خداوند است، واژه «تبارک» نیز عظمت و ذاتیت الهی را نشان می‌دهد. بنابراین، استفاده از این واژه‌ها در مورد غیر خداوند صحیح نیست، زیرا برتری و تعالی ذاتی مختص ذات حق است.

وی بیان کرد: دوم، خداوند می‌فرماید: «الْمَلِكُ». در مورد انسان‌ها، مالک کسی است که اختیار اشیاء را دارد، اما فرمانروایی و حکمرانی محدود به اختیار بر افراد و جوامع است. در مورد خداوند، تفاوتی میان مالکیت و ملکیت وجود ندارد. ذات خداوند هم مالک مطلق است و هم فرمانروا؛ یعنی تمام ملک و قدرت مطلق در اختیار اوست: «قُلِ ٱللَّهُمَّ مَالِكَ ٱلْمُلْكِ». قدرت و اقتدار خداوند بی‌نهایت و بلا منازع است و هیچ ضعفی در آن وجود ندارد. بنابراین هیچ عملی از او عبث نیست و هیچ کار بیهوده‌ای انجام نمی‌دهد. همان‌گونه که گفته شده، «اگر خداوند حکمران بی‌انتها و مالک الملوک است، پس عبث در کار او راه ندارد و رجوع به خداوند لازمه ملک و حکمرانی اوست».

صاحب تفسیر مشکاة اضافه کرد: برای روشن شدن مفهوم برتری و عظمت، می‌توان تشبیهاتی را در نظر گرفت. همان‌گونه که در کلام عرب گفته می‌شود، برکت جایگاه ثابت و خیر پایدار است و مانند محلی که شتر در آن می‌خوابد یا کوزه‌گری که جام لطیف می‌سازد و بر زمین می‌گذارد، وجود دارد؛ اما این امور همگی از ذات خداوند نشأت می‌گیرند و بیانگر قدرت، حکمت و حکمرانی مطلق او هستند. خداوند برای نمایش قدرت خود به خلق موجودات نیازی ندارد، زیرا ذات او علو و عظمت مطلق دارد و کار عبث نمی‌کند.

انصاری تصریح کرد: به این ترتیب، «تَعَالَى ٱللَّهُ» نشان‌دهنده علو و برتری ذاتی بی‌نهایت خداوند است و «الْمَلِكُ» نمایانگر حکمرانی و اقتدار مطلق اوست. از این رو، هیچ عمل بیهوده و عبثی در کار خداوند رخ نمی‌دهد و تمام خلقت و افعال الهی در راستای حکمت و قدرت اوست.