بازی‌های رایانه‌ای به صرف برد و باخت، قمار است؟

به گزارش ایکنا، کرسی ترویجی «نقش جهت پرداخت در موضوع‌شناسی فقهی قمار در بازی‌های رایانه‌ای» 21 اسفند ماه از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و با سخنرانی حجت‌الاسلام و المسلمین محمدعلی خادمی کوشا، عضو هیئت علمی این پژوهشگاه برگزار شد و حجت‌الاسلام والمسلین حسنعلی علی‌اکبریان، عضو هیئت علمی این پژوهشگاه و بهروز مینایی، عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت در این نشست به عنوان ناقد حضور داشتند.  

خادمی کوشا در سخنانی با اشاره به فراگیری بازی‌های رایانه‌ای در گوشی‌ها، گفت: در این بازی‌ها گاهی اتفاقاتی می‌افتد که برای جامعه دینی محل سؤال است مثلا فرد باز‌ی‌کننده در حین بازی باید پول یا چیزی که مالیت دارد بدهد یا دریافت کند و آیا این از جهت شرعی مشمول قمار نیست؟ برای اینکه بگوییم قمار است یا خیر باید جوانب مختلف آن را ببینیم که در این نشست به برخی از آنها اشاره خواهد شد. 

وی افزود: بارها در استفتائاتی که از برخی فقها شده است جواب داده‌اند چون در فلان بازی فرد برنده هنگام برنده‌شدن مبالغی دریافت می‌کند و رقابت برد و باختی وجود دارد پس حرام است. این نگاه در مورد بازی‌های رایانه‌ای و از سوی دیگر رواج این بازی‌ها، ما را بر آن داشت تا بررسی فقهی در این عرصه انجام دهیم.

این پژوهشگر بیان کرد: در اینجا ابتدا باید تشخیص دهیم که جهت پرداخت پول یا چیزی که مالیت معقول دارد آیا مربوط به برد است یا باخت یا چیز دیگری است؟ این مسئله باید از چند جهت بررسی شود؛ اول اینکه چه کسی پرداخت می‌کند؛ به چه کسی مبلغ پرداخت می‌شود؛ چه چیزی پرداخت می‌شود و مالیت دارد یا خیر و چهارم به چه منظور و هدفی این کار صورت می‌گیرد؟

وی افزود: برای بررسی جهت پرداخت، ابتدا باید قمار و عناصر تشکیل‌دهنده آن را معلوم کنیم سپس این عناصر را بر پرداخت‌ها تطبیق بدهیم، انواع و جهت پرداخت‌ها را مشخص کنیم تا معلوم شود کدام نوع پرداخت قمار است یعنی بگوییم اگر فلان جهت در پرداخت وجود داشت قمار است و در غیر این صورت خیر. 

نظر فقها درباره قمار

استاد و پژوهشگر حوزه علمیه افزود: در اینکه چه چیز قمار است تعاریفی وجود دارد؛ برخی فقها بازی‌کردن با آلات قمار را قمار می‌دانند ولو اینکه در آن برد و باخت باشد یا نباشد و برخی رقابت بر سر مال و چیزی را که مالیت دارد و یکی می‌برد و دیگری می‌بازد قمار می‌دانند. شیخ انصاری گفته است چیزی قمار است که ضمن اینکه آلات قمار باشد برد و باخت هم دارد ولی آقای خویی کلا هر نوع برد و باخت را قمار می‌داند.

خادمی کوشا تصریح کرد: ما با بررسی کتب لغت و فقه به این نتیجه رسیدیم بازی‌ای که در آن رقابت وجود دارد و مالی به رعنوان رهن از سوی طرفین وسط گذاشته می‌شود و برنده آن مال را می‌برد و بازنده مغبون است قمار است البته باید بازی و سرگرمی باشد نه مثلا رقابت علمی بین دانش‌آموزان و ... .

خادمی کوشا با بیان اینکه جهت پرداخت در قمار هرگز معاوضه نیست بلکه غلبه‌کردن یا مغلوب‌شدن افراد در بازی است، اظهار کرد: بنابراین وقتی عناصر قمار مشخص شد باید سراغ پرداخت‌های داخل بازی‌های فضای مجازی برویم. ما دو گونه به بازی‌ها نگاه کرده‌ایم؛ اول نگاه به بازی‌های موجود و تحلیل پرداخت در آن و نوع دوم نگاه ما این است که فقط به بازی‌های موجود نگاه نکنیم بلکه ببینیم آیا پرداخت‌ها انواع دیگری هم می‌تواند داشته باشد اعم از اینکه الان واقع شده است یا خیر؟ اهمیت این مسئله برای آن است که تکلیف بازی‌کنان و بازی‌خوران و گردانندگان آن مشخص شود.

وی افزود: پرداخت‌ها گاهی می‌تواند عوض برای ادامه بازی باشد یعنی وقتی فرد وارد بازی می‌شود مبلغی می‌پردازد و گاهی رایگان وارد می‌شود و وقتی مقداری که بازی کرد مبلغی را می‌پردازد، در اینجا وقتی فرد باخت و دوباره می‌خواهد بازی کند ممکن است مبغلی برای ادامه بازی بپردازد؛ اینها عوض برای ادامه بازی است.

خادمی کوشا گفت: گاهی بازی تمام می‌شود و فرد برنده شده است ولی برای ورود به مرحله بعد باید پرداخت داشته باشد؛ فرق این با قبلی در این است که پرداخت قبلی در حین بازی بود و یا فرد چون باخته بود باید پول می‌داد ولی در اینجا برنده شده است و می‌خواهد وارد مرحله دوم شود. وجه دیگر این است که فرد کاملا باخته است و باید پرداخت داشته باشد؛ در اینجا عینا پرداخت در برابر باخت و قمار است ولی وجوه قبل قمار نبود. 

عناصر مفهومی یک بازی رایانه‌ای

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه از کجا تشخیص بدهیم که این پرداخت‌ها از نوع قماری است؟ تصریح کرد: ما بررسی مفصلی داشتیم که عناصر مفهومی بازی‌های را مورد تحلیل قرار دهیم؛ بازی را دارای هفت عنصر دیدیم؛ اول سرگرمی، دوم رایانه‌ای‌بودن، سوم قاعده‌مند و قانونمندی بازی، چهارم اینکه تعاملی است و با کاربر بده و بستان دارد؛ پنجم اینکه هدف و نقطه برندگی در آن است؛ ششم اینکه غالبا داستانی دارد و بدون داستان نیست و هفتم اینکه جلوه‌های هنری زیادی از نقاشی و موسیقی و ... در آن موجود است البته بحث ما عمدتا بر روی موضوع تعاملی و آن هم تعامل مالی و بده و بستان است.

نقش قواعد بازی در تشخیص قماربودن یا نبودن

وی با طرح این پرسش که از کجا بدانیم پرداخت ما در عوض چه چیزی است؟ افزود: در اینجا باید به قاعده و قانون بازی رجوع شود. قانون بازی می‌گوید یا ابتدا پول بدهید یا در حین بازی و یا در انتهای بازی. البته متاسفانه اغلب بازی‌ها قانون شفاف و روشنی ندارند و در این زمینه ضعف وجود دارد ولی از معتبرترین راه‌ها برای شناخت نوع پرداخت همین قوانین و قواعد بازی است.

خادمی کوشا بیان کرد: راه دیگر تشخیص این مسئله دلالت‌های نانوشته داخلی است مثلا می‌گویند برای ادامه بازی این مبلغ پرداخت شود و یا به عنوان جایزه، باید فلان مقدار پرداخت شود. گاهی هم قرائن بیرونی مانند تبلیغات مرتبط با بازی دلالت بر نوع پرداخت دارد مثلا گفته شده است بیایید و در این بازی برنده شوید که ظاهر نشان می‌دهد پرداخت مبلغ در برابر باخت است و البته در اینجا نمی‌توان گفت لزوما قمار است زیرا گفته می‌شود شرکت بازی‌ساز این وجه را به برنده داده است. ممکن است گفته شود اکل مال به باطل است ولی قمار نیست یا برخی فقها گفته‌اند قمار نیست و هبه و حلال است.   

خادمی کوشا اظهار کرد: عرف بازیکنان هم دلالت‌گر دیگری در این مسئله است که به عنوان ظهور عرفی و نوعی، معتبر است. 

چند پرسش درباره وجوه بازی‌های رایانه‌ای

در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین حسنعلی علی‌اکبریان، گفت: بنده آقای خادمی را تحسین می‌کنم که وارد این مسئله نو و جدید شدند و به خوبی زوایای مختلف مسئله را بررسی کردند البته چند سؤال هم دارم تا برخی زوایای موضوع روشن‌تر شود.

وی افزود: اولین پرسش این است که توضیح دهند چیزی را که به عنوان رهان وسط گذاشته‌اند چیست؟ اگر بازی‌ساز برد پول مرا بر می‌دارد ولی آیا اگر بازیکن ببرد باز به او پول می‌دهند یا چیز دیگری؟ همچنین طرف مقابل بازیکن، نرم‌افزار است و نه انسان. تولیدکننده این بازی ممکن است الان مرده یا خواب باشد و در این صورت پولی که بازیکن به حساب آن فرد واریز می‌کند مشمول قمار می‌شود؟ 

این پژوهشگر تصریح کرد: مسئله دیگر اینکه در قمارهای معمولی دو نفر بازی می‌کنند در این صورت اگر ما ببازیم باید پول بدهیم ولی در این بازی‌ها اگر ببازیم پولی نمی‌دهیم ولی نمی‌توانیم به مرحله بعد برویم آیا باز هم قمار است؟ شما فرمودید اگر پرداخت در برابر باخت باشد، قمار است ولی ما در اینجا بازی می‌کنیم و پولی هم نمی‌دهیم و قید مرحله بعد را هم می‌زنیم. 

وی افزود: ایشان فقط فرض باخت بازیکن را مطرح کردند ولی فرض برد بازیکن مطرح نشده است زیرا وقتی بازیکن ببرد رایانه و بازی‌ساز باخته است و باید حکم طرف مقابل هم مشخص شود. شما فرمودید که اگر ما پرداختی بکنیم حرام است ولی آیا پرداخت آن نرم‌افزار و دستگاه بازی‌ساز هم قمار و حرام ست؟ 

وی افزود: ما باید در کنار ذات موضوع و اهداف، آثار و نتایج را هم مورد توجه قرار دهیم زیرا بدون آن، صدور حکم ممکن است به خطا برود.

عمده بازی‌های رایانه‌ای رایگان است

همچنین بهروز مینایی، گفت: تقسیم‌بندی بازی به پولی و رایگان تقسیم‌بندی دقیقی نیست زیرا عمدتا بازی‌ها رایگان هستند و افراد برای سرگرمی و به رخ کشیدن توانایی خود و حریف را از میدان به درکردن، اقدام به بازی می‌کنند.

وی با بیان اینکه در عمده این بازی‌ها پول رد و بدل نمی‌شود، اضافه کرد: در داخل این بازی‌ها شرطی وجود ندارد که مصداق قمار باشد مگر اینکه خود افراد بازیکن شرط‌بندی کنند زیرا عمده بازی‌ها، بازی‌هایی است که بدون رد و بدل شدن پول در حال انجام است. 

وی ادامه داد: فضای اکثر بازی‌ها فضای قماری نیست و عمدتا فضای عادی برد و باختی است که افراد برای موفق‌ شدن و رو کم کردن وارد آن می‌شوند و نه برای دریافت و پرداخت پول مگر اینکه افرادی بخواهند پولی به عنوان شرط وسط بگذارند از این رو احصاء قمار بودن آن بسیار دشوار است. 

خادمی کوشا در سخنان مجدد خود، گفت: آقای علی‌اکبریان فرمودند که در قمار لزوما باید یک جنس مشترک مثلا پول وسط گذاشته شود ولی قمار در فضای واقعی لزوما با یک جنس مشترک در وسط انجام نمی‌شود مثلا یکی انگشتر می‌دهد و دیگری مثلا لباس یا کالای دیگری. در فضای مجازی هم، رایانه برای خودش چیزی را وسط می‌گذارد مثلا حساب آنلاین و واریز یک دلار به حساب طرف برنده یا گاهی به برنده یک کاراکتر که مالیت دارد می‌پردازد.

رایانه‌ای بودن دلیل بر قمار نبودن نیست

وی افزود: فرمودند طرف مقابل فرد نیست بلکه رایانه است؛ در اینجا باید گفت رایانه، نماینده الکترونیکی فلان فرد و شرکت است یعنی همانند خرید و فروش‌های سامانه‌ای و معاملات فضای مجازی و ... است. برخی مقالات سطحی که در این باره نوشته شده است گفته‌اند بازی با رایانه قمار نیست زیرا طرف مقابل، انسان نیست در حالی که او نماینده یک فرد حقیقی و حقوقی است و همین که فرد به یک بازی ورود کرده است به خاطر اینکه از آلات قمار استفاده کرده است حرام است ولو اینکه تا مرحله ای بازی کند سپس از آن بیرون برود.

وی افزود: برخی به روحانیون مراجعه می‌کنند که بازی‌های رایانه‌ای چه حکمی دارد؟ این سؤال خیلی کلی و ابتدایی و غلط است زیرا اگر این بازی‌ها، قمار هم نباشد باز موضوعات مرتبط زیادی با فقه دارد مانند موسیقی و جلوه‌های بصری و هنری و محتوای آن که باید از منظر فقه بررسی شود.