نیاز جامعه کنونی به سیره امام رضا(ع) در گفت‌وگو

به گزارش خبرنگار ایکنا، هفتمین پیش نشست پنجمین کنگره جهانی حضرت رضا(ع) با موضوع «عدالت اجتماعی و امام رضا(ع)» امروز چهارشنبه 20 اردیبهشت‌ماه از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.

حسن عباسی، مدرس تاریخ اسلام، در این نشست با موضوع «گفت‌وگوی عادلانه با تکیه بر مناظرات امام رضا(ع)» سخنرانی کرد که در ادامه می‌خوانید:

قرآن، بحث عدالت در گفتار را در سوره انعام، آیه 152 مورد توجه قرار داده و فرموده است: «وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّىٰ يَبْلُغَ أَشُدَّهُ ۖ وَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ ۖ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ۖ وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَىٰ ۖ وَبِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ۚ ذَٰلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ؛ و هرگز به مال یتیم نزدیک نشوید جز به آن وجه که نیکوتر است تا آنکه به حدّ رشد و کمال رسد و به راستی و عدالت، کیل و وزن را تمام بدهید. ما هیچ کس را جز به قدر توانایی او تکلیف نکرده‌ایم. و هرگاه سخنی گویید به عدالت گرایید هر چند درباره خویشاوندان باشد، و به عهد خود وفا کنید. این است سفارش خدا به شما، باشد که متذکر و هوشمند شوید» بنابراین عدالت در گفتار به عنوان یک اصل اساسی باید همواره مورد توجه باشد. شهید مطهری در تعریف عدالت می‌فرماید که عدالت به معنای رعایت استحقاق و دادن حق به هر ذی‌حق و به عبارت دیگر، قرار دادن هر چیز در جای خود است و هر کسی در حدی که لیاقت دارد به حق خود برسد.

عدالت در اندیشه رهبر انقلاب

عدالت بشری را می‌توان به دو نوع فردی و اجتماعی تقسیم کرد. منظور از عدالت فردی این است که فرد ابتدا بن‌مایه عدالت را در خود ایجاد و تقویت کند و راهکارش هم این است که قوه عقل را بر دیگر قوای نفسانی حاکم کند تا قوای دیگر وی متوازن شود. عدالت اجتماعی هم زمانی شکل می‌‌گیرد که تک تک افراد جامعه، عدالت فردی را در خود محرز کرده باشند. مقام معظم رهبری هم در این مورد نکات زیادی فرموده‌اند از جمله اینکه «عدالت فردی و نفسانی، پشتوانه عدالت جمعی است. نمی‌شود کسی در درون خود و عمل شخصی، تقوا نداشته باشد اما ادعا کند که می‌تواند در جامعه عدالت را اجرا کند» بنابراین رابطه عدالت فردی و اجتماعی مهم است.

امام رضا(ع) شخصیتی بین‌الادیانی است که گفت‌وگوها و مناظرات زیادی با فِرَق و مذاهب گوناگون داشته است و نیاز جامعه کنونی ما هم در گفت‌وگو، توجه به همین سیره است. امام رضا(ع) به این دلیل که صاحب مقام عصمت است از مهارت‌های فردی به خوبی برخوردار هستند لذا به بُعد عدالت فردی به میزان زیادی توجه دارند. از طرفی چون امامت استمرار مقام رسالت است بنابراین با بهره‌مندی از مهارت‌های ارتباطی اجتماعی، در مرحله بعدی به عدالت اجتماعی به خوبی توجه دارند.

اهمیت داشتن مهارت اجتماعی در گفت‌وگو

داشتن مهارت اجتماعی برای ارتباط ماهرانه و نفوذ اثربخش ضرورت زیادی دارد. برای مهارت اجتماعی هم تعاریف مختلفی وجود دارد اما یکی از تعاریف این است که مجموعه‌ای از رفتارهای هدفمند و مرتبط و متناسب با وضعیت است که این مهارت آموختنی و تحت سلطه و کنترل فرد است. امام رضا(ع) از تمام این روش‌ها و مهارت‌های گوناگون ارتباطی استفاده کرده و پیام خود را مهندسی شده، هنرمندانه و متناسب با نیاز مخاطب و بافت و زمینه زندگی و مکان ارائه می‌دهند در نتیجه شاهد اثرگذاری گفت‌وگوها و مناظرات ایشان هستیم و در نهایت گفت‌وگوهایی عادلانه رقم خورده که در صفحات تاریخ به یادگار مانده است.

یکی از مهمترین مهارت‌ها در گفت‌وگو، مهارت نفوذ یا ترغیب است. سوالی که در اینجا می‌توان مطرح کرد این است که پیام‌فرست یعنی امام برای نفوذ در مخاطب باید چه خصوصیاتی داشته باشد. سه مولفه در افزایش نفوذ شامل قدرت، دوم اعتبار و مخصوصا از منظر علمی و سوم جذابیت است که امام رضا(ع) از هر سه مورد بهره‌مند بوده‌اند و در بحث با مامون یا جاثلیق، جملاتی را مشاهده می‌کنیم که نشان دهنده قدرت و تخصص ایشان در آن حوزه علمی است به گونه‌ای که در سؤالاتی که امام از جاثلیق می‌پرسد به وی می‌گوید از انجیل بی‌اطلاع هستید و من مطلب را برای شما روشن می‌کنم. این هم نشان‌دهنده گستره علمی امام رضا(ع) است. از موارد دیگری که می‌توانیم در سیره امام رضا(ع) از آن‌ها در گفت‌وگوهای عادلانه بهره بگیریم شامل زبان مناسب، مثال‌های کلامی، مهارت پرسش، شاهد گرفتن، مشخص کردن طرف مناظره، توجه به مبانی که طرف مقابل قبول داشت و نقد استدلال به جای نقد شخصیت هستند.

شیوه تحقق عدالت فرهنگی از سوی امام رضا(ع)

همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین احمد اولیایی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، در این نشست با موضوع «امام رضا(ع) و عدالت فرهنگی» سخنرانی کرد که در ادامه می‌خوانید:

ربط بین مفاهیم مدرن و تاریخ و سیره، کار بسیار دشواری است. عدالت فرهنگی مانند دیگر عدالت‌ها، مقوله‌ای است که در دولت‌های مدرن و معاصر در جامعه شکل می‌گیرد. وقتی مفهوم جامعه و دولت‌ها و ساختارها شکل می‌گیرند مقوله عدالت اجتماعی هم با نگاهی جدید شکل می‌گیرد و با عدالت فردی در فقه و عدل الهی در علم کلام متفاوت است لذا سوال می‌شود چگونه باید این مفهوم همانند فرهنگ و عدالت اجتماعی را از دل تاریخ و سیره کشف کنیم. چون باید ببینیم این کلمه در طول تاریخ چه تغییراتی کرده است. مخصوصا در زمینه عدالت شاهد تطور تاریخی هستیم.

تلفیق عاملیت فردی و ساختاری در زمان امام رضا(ع) در بسط عدالت اتفاق افتاده که متفاوت از زمان دیگر ائمه است. در اینجا یک سوال اصلی در عدالت اجتماعی وجود دارد که عامل اجرای عدالت کیست؟ در دنیای امروز، عمده منابع در دست حاکمیت‌هاست و مردم نقشی در توزیع آن ندارند تا بتوانند اقامه عدالت کنند. امام رضا(ع) در زمان خودشان با پذیرفتن ولایتعهدی، گویی تلاش‌هایی که در بسط عدالت در زمینه فردی داشتند را به حوزه ساختاری هم تسری دادند و در نتیجه نوعی عدالت رویه‌ای در زمینه فرهنگ را شاهد هستیم و آن حضرت از فضای ایجاد شده سعی کردند از ساختار بهره‌ ببرند به جای همانند فعالیت‌های فردی ائمه اقدام کنند.

مسئله‌ای که در عدالت فرهنگی، ما را دچار چالش کرده است تنوع فرهنگ است یعنی وقتی می‌خواهیم انسان اجتماعی امروز را به سمت فرهنگ متعالی سوق دهیم یا حقوق فرهنگی وی را اعطا کنیم با تناقضاتی مواجه می‌شویم از جمله در زمینه حجاب، بین آزادی فردی با خیر جمعی که متناظر با فطرت یا ایدئولوژی است تنازع ایجاد می‌شود. امام رضا(ع) این تفاوت و تنوع فرهنگی را به رسمیت می‌شناسد یعنی به آحاد مردم و سلیقه‌های مختلف شخصیت می‌‌دهد و البته این به معنای پذیرش تفکرات و عقیده آنها نیست بلکه برای آنها حق گفت‌وگو قائل است و آنها را وارد بازی توزیع مواهب و خیرات فرهنگی می‌کند و می‌فرماید این خیر باید برای همه قابل دسترسی باشد. به همین دلیل است که امام رضا(ع) بر مقوله مدارا تأکید زیادی می‌کند چون مدارا لازمه تحقق عدالت فرهنگی است.