نگهداری از قدیمی‌ترین قرآن با ترجمه فارسی جهان در حرم رضوی
در گنجینه قرآن حرم مطهر رضوی بیش از ۲۲ هزار قرآن قدیمی و نسخ نفیس نگهداری می‌شود که در این میان ۲۸۳ قرآن مترجم نیز به چشم می‌خورد. قدیمی‌ترین قرآن با ترجمه فارسی جهان در این مجموعه با نام «قرآن قدس» نیز قدمتی ۱۲۰۰ ساله دارد.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی و به نقل از آستان‌نیوز، «محمد عبدالعظیم زرقانی» استاد فقید دانشگاه الازهر، در جلد دوم کتاب «مناهل العرفان فی علوم القرآن»، ضمن بررسی تاریخ ترجمه قرآن و احکام مربوط به استفاده از این ترجمه‌ها، به روایتی مشهور اشاره می‌کند و می‌نویسد: «إن قوماً من أهل فارس طلبوا من سلمان أن يكتب لهم شيئاً من القرآن، فكتب لهم الفاتحة بالفارسية»؛ جمعی از اهالی فارس از سلمان فارسی خواستند تا برای آنها، بخش‌هایی از قرآن را بنویسد و او، سوره فاتحه را برای ایشان به زبان فارسی نوشت.
باید بگوییم که تاریخ ترجمه قرآن به زبان فارسی، به قرن نخست هجری و اولین روزهای ورود اسلام به ایران باز می‌گردد. با این حال، این ترجمه‌ها، هیچ‌گاه برای جایگزین کردن آنها به‌جای متن اصلی قرآن صورت نمی‌گرفت و هدف مترجمان، آگاهی قرائت‌کننده از مفهوم این کتاب آسمانی بود، اینکه او بتواند در کنار دریافت ثواب قرائت، از حظّ معنوی آن هم برخوردار باشد و مفاهیم بلند کلام وحی را، بهتر و بیشتر درک کند.
به این ترتیب، ترجمه قرآن به زبان فارسی، از نخستین قرن‌های آشنایی ایرانیان با دین مبین اسلام موضوعیت یافت و جدی گرفته شد. نکته‌ای که باید بر آن تأکید ویژه داشته باشیم، این است که اهتمام مردم ایران به ترجمه قرآن کریم در قرون اولیه، می‌تواند اماره‌ای بر پذیرش قلبی اسلام از سوی ایرانیان باشد. شاید بسیاری ندانند که برخلاف ادعای جمعی از خاورشناسان غربی که البته ادعاهای آنها توسط تعدادی از نویسندگان ایرانی هم تکرار شده است، ورود اسلام به ایران و پذیرش آن به‌عنوان دین قاطبه مردم این سرزمین، تا قرن پنجم هجری به طول انجامید و برخی از پژوهشگران، مانند جلیل عرفان‌منش، نویسنده کتاب ارزشمند «جغرافيای تاريخی هجرت امام رضا(ع) از مدينه تا مرو»، معتقدند که دلیل انتخاب منطقه فارس امروزی در مسیر حرکت ثامن‌الحجج(ع) به طرف مرو، از سوی مأمون و گماشتگانش، این بود که در این ناحیه، هنوز اسلام عمومیت نداشت و بیشتر مردم، کیش زرتشتی داشتند. بنابراین، وقتی تکاپوی ایرانیان مسلمان در قرون اولیه را برای ترجمه قرآن و فهم معانی بلند آن می‌بینیم، می‌توانیم به عشق ریشه‌دار این دین مبین، در میان پذیرندگان ایرانی آن پی ببریم و چهره تاریخ این سرزمین را از اتهامات واهی، همچون مسلمان شدن اجباری مردم آن، پاک کنیم.
قرآن‌های دارای ترجمه فارسی که اصطلاحاً «قرآن مترجم» نامیده می‌شوند ظاهراً از قرن سوم و چهارم هجری، نوشته شده و در اختیار مردم قرار گرفته بود. در قرآن‌های مترجم، با وجود ترجمه فارسی، متن اصلی، به زبان عربی، جلوه و غلبه بصری دارد و به اصطلاح درشت‌تر نوشته می‌شود و مترجمان آگاه، در کنار کلمات نورانی وحی، ترجمه آنها به زبان فارسی را ثبت می‌کنند. بنابراین، در قرآن‌های مترجم، اولاً ترجمه کاملاً تحت‌اللفظی است و ثانیاً، متن ترجمه را هیچ‌گاه از متن عربی قرآن جدا نمی‌کنند. بررسی قرآن‌های قرون اولیه تا قرن هفتم، نشان می‌دهد که مترجمان این قرآن‌ها، تسلط کم‌نظیری بر زبان مبدأ و مقصد داشته‌اند و این، از جمله برجستگی‌های قرآن‌های مترجمی است که از این دوره تاریخی در دسترس هستند، قرآن‌هایی که امروزه، بخش مهمی از آنها در گنجینه قرآن آستان قدس رضوی نگهداری می‌شوند و این مرکز را به یکی از مهمترین مراکز مطالعات تاریخ قرآن تبدیل کرده‌اند.
نگهداری از 22 هزار جلد قرآن قدیمی در گنجینه قرآن
گنجینه قرآن آستان قدس رضوی در سال 1346 تأسیس شد و طبق گزارش دایرةالمعارف آستان‌قدس، در آن بیش از 22 هزار جلد قرآن قدیمی نگهداری می‌شود که بخش مهمی از آنها، شامل قرآن‌های خطی است. از این تعداد، 283 نسخه، ترجمه فارسی دارد و به قولی، «قرآن مترجم» است و عمده این قرآن‌های مترجم، در خراسان نوشته و ترجمه شده‌اند. در بین این قرآن‌ها، یک نسخه خطی قدیمی وجود دارد که کارشناسان معتقدند قدیمی‌ترین قرآن مترجم حالِ حاضر دنیاست، قرآنی که آن را با نام «قرآن قدس» می‌شناسیم.
قرآن قدس، نسخه‌ای خطی است که کارشناسان قدمت آن را بین سال‌های 250 تا 350 قمری یعنی حدود 1200 سال قبل می‌دانند، البته نسخه قرآن قدس کامل نیست و بخشی از آن از شروع قرآن تا آیه 213 سوره بقره و تعدادی از سوره‌های کوچک جزء 30 در دست نیست و احتمالاً طی 1200 سال گذشته مفقود شده یا از بین رفته است. متن عربی قرآن قدس را با خط کوفی نوشته‌اند، اما روی حروف، نقطه و اعراب‌گذاری شده و همین مسئله، آن را برای محققان امروز، بسیار قابل استفاده‌تر کرده است. اعراب‌گذاری‌ها در این قرآنِ حدوداً هزار ساله، با جوهر قرمز رنگ انجام شده است، اما آن‌چه که بر ارزش تاریخی این قرآن مترجم می‌افزاید، واژه‌هایی است که برای ترجمه متن عربی برگزیده‌اند.
این واژه‌ها، عموماً واژه‌هایی به زبان پهلوی هستند که بخش مهمی از آنها، طی ادوار بعد، فراموش شده و از یاد رفته‌اند. متن ترجمه قرآن قدس نشان می‌دهد که در زمان نگارش آن، هنوز بسیاری از واژگان عربی که امروزه در زبان فارسی متداول و قابل فهم برای همه فارسی‌زبانان است، گسترش نیافته بود. به‌عنوان نمونه، کافر، «کژاندیش» و مؤمن، «باوَردار» ترجمه شده است. همچنین، با استناد به این ترجمه فوق‌العاده، می‌توان دریافت که در بسیاری از واژگان فارسی قدیم، حرف «ب» را جایگزین حرف «گ» کرده‌اند، به‌عنوان نمونه، واژه‌های بهشت و بَد در این متن، «گهشت» و «گد» ترجمه شده‌است.
علی رواقی که متن این قرآن فوق‌العاده را در سال 1364 منتشر کرده و بر آن مقدمه‌ای عالمانه نوشته است، اعتقاد دارد که متن ترجمه، به فارسیِ سیستانی و «نمونه‌ای روشن از یک ترجمه بسیار دقیق و آگاهانه از قرآن است و از نظر تاریخ زبان و اتمولوژی (ریشه‌شناسی) نیز از ارزش‌های ویژه و کم‌مانندی بهره‌ور است». قرآن قدس تا سال 1345 در گنجینه قرآن‌ها و کتاب‌های خطی آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شد، اما کسی به اهمیت آن پی نبرده بود. بعد از کشف جایگاه بی‌نظیر تاریخی این قرآن مترجم، آن را نخستین‌بار در سال 1355 و بعدها برای بار دوم، در سال 1364، با مقدمه‌ای طولانی و پرارزش، به زیور طبع آراستند.
انتهای پیام
