گونه‌شناسی گفتارهای قرآنی امام موسی کاظم(ع)

براساس حدیث ثقلین قرآن و عترت همتای یکدیگرند و هدایت امت اسلامی در تلازم این دو ثقل است. اهل بیت(ع) مانند رسول خدا(ص) عهده‌دار تبیین آیات الهی و اصیل‌ترین مرجع برای دستیابی به فهم معارف قرآنی‌اند از این رو روایات ایشان از منابع مهم علم تفسیر به شمار می‌رود. برای استفاده دقیق از ارشادات تفسیری اهل بیت(ع) و راهیابی به تفسیر صحیح قرآن گونه‌شناسی این روایات ضروری است. توضیح اینکه در تفسیر ماثور از اهل بیت(ع) تفسیر ظاهر و باطن به هم آمیخته است همچنان که آمیختگی بین تفسیر و تطبیق به چشم می‌خورد و آن موردی است که حدیث به یکی از مصادیق یا بارزترین مصداق اشاره دارد اما برخی مفسران اینگونه روایات را تفسیر پنداشته و دچار تکلف شده‌اند. علاوه بر این گونه‌شناسی روایات قرآنی زمینه پاسخگویی به شبهه کسانی را فراهم می‌آورد که شیعه را به گرایش افراطی به تفسیر باطنی متهم می‌کنند.

از هفتمین امام شیعیان حضرت موسی بن جعفر روایاتی قرآنی صادر شده است؛ این روایات در کتب حدیثی و تفاسیر روایی پراکنده است. کتاب مسند امام موسی کاظم(ع) تالیف عزیزالله عطاردی و کتاب بلاغه الامام موسی کاظم(ع) تالیف ابوجعفر الکلبی احادیث امام کاظم را بر اساس موضوع تقسیم کرده‌اند و هر دو دربرگیرنده بخشی از گفتارهای قرآنی امام آن هم بدون نوع‌شناسی است.

گفتنی است بیشتر گفتارهای قرآنی امام، روایاتی است که در آن، آیه یا بخشی از آیه ذکر شده است. در برخی روایات، آیه یا بخشی از آن ذکر نشده است اما صاحبان تفاسیر روایی این روایات را ذیل آیات ذکر کرده‌اند زیرا توضیحات امام مبین آیه است؛ برای نمونه در روایتی از امام کاظم(ع) آمده است که فرمودند در 25 ذی القعده خانه کعبه بنا نهاده شد و آن اولین رحمت خدا است که در روی زمین قرار داده شد و خداوند آن را پناهگاه و محل امنی برای مردم قرار داد. پس هر کس این روز را روزه بدارد خداوند روزه شصت ماه را برای او می‌نویسد. روایت مذکور در تفاسیر نقلی ذیل آیه «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ» به عنوان بیان تفسیری آیه آمده است در حالی که در روایت به صراحت آیه فوق ذکر نشده است.

انواع احادیث تفسیری اهل بیت در کتب و تفاسیر روایی در کنار هم و بدون تفکیک ذکر شده است اما این روایات به گونه‌هایی قابل تقسیم هستند. برخی آن را به سه دسته احادیث مفسر، احادیث مربوط به نزول مثل سبب، مورد، ترتیب، زمان و مکان آن و احادیث خواص و فضائل سور تقسیم کرده‌اند. برخی آن را به سه گونه روایات بیانگر معانی و مصادیق واژگان، روایاتی بیانگر مفاد آیات و روایاتی بیانگر بطن و تاویل تقسیم کرده‌اند. یکی از کامل‌ترین گونه‌شناسی‌ها با معیار کارکردها عبارت است از ترسیم فضای نزول، ایضاح لفظی، ایضاح مفهومی، بیان مصداق، بیان لایه‌های معنایی، بیان حکمت و علت حکم، استناد به قرآن، بیان اختلاف قرائت، پاسخگویی با قرآن و تعلیم تفسیر.

روایات تفسیری امام کاظم(ع)

اولین نوع گفتارهای قرآنی امام کاظم(ع) روایاتی است که امام در آن به تبیین معنای ظاهری آیات می‌پردازد که از آن به عنوان روایاتی تفسیری یاد می‌شود. اصطلاح روایات تفسیری معمولا بر کل گفتارهای قرآنی ائمه اطلاق می‌شود اما ما روایاتی تفسیری را بخشی از گفتارهای قرآنی امام می‌دانیم. روایات تفسیری با 112 روایت، بخش اعظم گفتارهای قرآنی امام موسی کاظم(ع) را تشکیل می‌دهد و خود قابل تقسیم به انواعی است.

نخستین گام در تفسیر قرآن، فهم واژگان آن است و دست یافتن به مفهوم واژه‌ها در زمان نزول از اهمیت به سزایی برخوردار است. در این خصوص روایات پیامبر(ص) و ائمه(ع) منبع مهمی برای فهم واژگان به حساب می‌آید. برخی از روایات تفسیری منقول از موسی بن جعفر(ع) به تبیین واژه‌های قرآنی اختصاص دارد. برای نمونه حسین بن بشار از امام درباره آیه «و یهلک الحرث و النسل» پرسید. ایشان فرود: «النسل الذریه و الحرث الزرع».

در بخشی از روایات تفسیری منقول از امام کاظم(ع) به تبیین برخی موضوعات مصطلح در شرع همچون غیبت، توکل، ایمان و عجب پرداخته می‌شود. برای مثال از امام درباره آیه «من یتوکل علی الله فهو حسبه» سوال شد. ایشان فرمودند توکل بر خدا درجاتی دارد یکی آنکه در همه کار خود بر او توکل کنی و هر چه با تو کند راضی باشی و بدانی در خیرخواهی تو کوتاهی نکند و بدانی که اختیار با او است. پس توکل کن بر خدا به واگذاری همه اینها به وی و به او اعتماد داشته باش در آن و جز آن. امام کاظم(ع) در این روایت به تبیین اصطلاح توکل می‌پردازند.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

شناخت گفتارهای قرآنی ائمه و گونه‌های آن از اهمیت به سزایی برخوردار است. امام موسی کاظم(ع) فقیه‌ترین اهل زمان خود و حافظ‌ترین مردم نسبت به قرآن بود. او در دوران امامت سی و پنج ساله خویش با وجود همه محدودیت‌ها نقش ارزنده‌ای در احیای معارف قرآنی ایفا کرد. گفتارهای قرآنی امام کاظم که 275 روایت است قابل تقسیم به انواعی است: روایاتی تفسیری، روایات تاویلی، روایت تطبیقی، استشهادات، روایات مربوط به علوم قرآنی.

بخش اعظم گفتارهای قرآنی ایشان را روایات تفسیری تشکیل می‌دهد که 112 روایت است یعنی روایاتی که در طی آن، امام معنای ظاهری آیات را بیان کرده است. استشهادات امام به قرآن از حیث فراوانی در مرتبه بعد از روایات تفسیری است که 81 روایت است. این استشهادات در مورد موضوعات کلامی و فقهی است که خود ناشی از اوضاع و شرایط عصر امام یعنی وجود مکاتب فقهی و مذاهب کلامی متعدد است. روایات تاویلی آن دسته از روایاتی است که به بیان معنای باطنی آیه اختصاص دارد و 39 روایت است.

روایات تطبیقی روایاتی است که به بیان مصداق انحصاری، عمومی و یا اکمل آیات می‌پردازد و 26 عدد است. کوچک‌ترین بخش گفتارهای قرآنی امام روایاتی علوم قرآنی است که 17 روایت است و در سه محور اسباب نزول، فضایل و خواص سور و قرائت عرضه شده است.

منبع: مقاله گونه‌شناسی گفتارهای قرآنی امام موسی کاظم(ع)، دوفصلنامه حدیث‌پژوهی