اصول مدیریت مطلوب از نگاه سوره حجرات

محسن عامری، عضو هيئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تهران و حسين مهدی رکن‌آبادی، عضو باشگاه پژوهشگران و نخبگان جوان دانشگاه آزاد اسلامی تهران طی یادداشتی درخصوص مدیریت قرآنی که در اختیار ایکنای قم قرار دادند، آورده‌اند:

قرآن کريم در طول تاريخ اسلام همواره منبع مهم تحقيق و پژوهش برای انديشمندان اسلامی بوده است. وظيفه مسلمانی اقتضا می‌کند که در برابر فرمان الهی مطيع باشيم. پس با توجه به دستورالعمل مديريتی که از سوی مديران معصوم جامعه اسلامی صادر شده، ضرورت دارد تا با عمل به آن دستورها و الگوها قراردادن معصومان، مديريتی را به کار بگيريم که مورد رضايت و خشنودی پرودگار باشد.

از نگاه قرآن و اديان الهی انسان علت و محور تامه آفرينش است و مجموعه هستی برای رشد و اعتلای او خلق شده است، براساس بينش قرآنی مديران خدمتگزاران صديق جامعه هستند و همه توان و تلاش خود را جهت ارائه خدمات برتر به کار می‌گيرند، تا استعدادهای بالقوه انسان شکوفا و توسعه متوازن و پايدار محقق و درخت عدالت بارور شود. بهترين مديريت بر طبق معيارهای قرآنی و اسلامی، مديريتی است که به عناصر و افراد امکان بدهد که خودشان را براساس معيارهای اسلامی اداره کنند، خودگردانی براساس معيارهای قرآن، روح سياست اداری در نظام اسلام است. 

در عصر کنونی که جوامع مختلف از منابع مادی و مالی نسبتاً زيادی برخوردار هستند و با مدد از پيشرفت علمی و تکنولوی، ظاهر مسير را برای زندگی مناسب ارتقا بخشيده‌اند، اما در عمل شاهد آن هستيم که معضلات اجتماعی فراوانی پيش روی جوامع قرار دارد. محقق وجود منبع عظيم قرآن مجيد را غنيمتی گران‌بها می‌داند و استفاده از تعاليم قرآنی را بهترين راه را برای مقابله با معضلات فراروی بشری در هر عصر می‌داند و خود را ملزم به انجام تحقيقی در رابطه با موضوعات مديريتی در قرآن کريم می‌داند. 

قرآن مجيد نه فقط حاوی دستورات عبادی، اعتقادی و معارف و امثالهم است، بلکه مسلمانان معتقدند کتابی است جامع و کامل که حاوی مسائل مرتبط با علم روز نيز است، از جمله علوم روز، دستورالعمل‌های مديريتی است که می‌توان آن را به‌عنوان مثال از نقطه‌نظر تئوری‌ها، رفتار و روابط سازمانی، دولت، حکومت و حکومت‌داری مورد تجزيه و تحليل و مطالعه قرار داد. پر واضح است که هر يک از سوره‌های قرآن مجموعه‌ای منسجم و به‌هم‌ پيوسته است که هدف واضح و روشنی را محقق می‌کند، و هر آيه به‌وسيله روش‌های متفاوت اين هدف را دنبال می‌کند. سوره‌های قرآن مانند زنجيره به‌هم پيوسته‌ای هستند که هر سوره با سوره‌های قبل و بعد از خود ارتباط معنايی دارد و از نظر هدف مکمل يکديگرند. 

ارزش سوره حجرات بسيار بالاست تا آنجا که امام صادق(ع) درباره ثواب و فضيلت تلاوت اين سوره می‌فرمايند: «آن که هر شب و يا هر روز اين سوره را بخواند در زمره زائران پيامبر خدا خواهد بود»(طيب، ۸۷۳۱، ج ۸۷: ۲۲۸)؛ علامه طباطبایی(ره) ذيل آيات اين سوره می‌فرمايند: «اين سوره مشتمل بر مسائلی از احکام دين است، احکامی که با آن سعادت زندگی فرد يا انسان تکميل می‌شود و نظام صالح و طيب در او مستقر می‌شود.»

بررسی اصول مبانی مدیریت در سوره حجرات

رهبری

يکی از خصوصيات بارز يک رهبر، اعمال نفوذ و تحت‌تأثير قرار دادن ديگران است که يک مدیر می‌تواند، زير دستان و کارمندان را تحت سيطره خود قرار داده؛ طوری‌ که کارکنان را متعهدتر و مسئوليت‌پذیرتر نسبت به وظايفش می‌کند. مفاهيم مربوط به مقوله «رهبری» در سوره حجرات تحت ويژگی‌هایی که يک رهبر بايد داشته باشد به شرح زير بيان شده است.

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ: اى کسانى که ايمان آورده‌ايد صداى خود را فراتر از صداى پيامبر نکنيد، و در برابر او بلند سخن مگویید و داد و فرياد نزنيد، آن‌گونه که بعضى از شما در برابر بعضى مى‌کنند، مبادا اعمال شما نابود گردد در حالى که نمى‌دانيد.»

رهبر امت اسلامی از حقوق و مزايای معنوی بالايی برخوردار است که بايد مردم مراعات کنند. مردم اگر در حال گفت‌وگو با رهبر هستند صدايی بالاتر از صدای رهبر نباشد و اگر رهبر ساکت است، باز هم با صدای بلند حرف نزنيم.

«وَاعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ أُولَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ: و بدانيد رسول خدا در ميان شما است ، هر گاه در بسيارى از امور از شما اطاعت کند به مشقت خواهيد افتاد، ولى خداوند ايمان را محبوب شما قرار داده و آن را در دلهایتان زينت بخشيده و به عکس کفر و فسق و گناه را منفور شما قرار داده است کسانی که واجد اين صفاتند هدايت يافتگانند.»

كنترل

کنترل مديريت به استفاده مناسب از منابع موجود در سازمان کمک می‌کند. کنترل مديريت، لزوما برای بهبود عملکرد به‌طور مداوم لازم است. کنترل يکی از اساسی‌ترين وظايف مديريت است و بدون کنترل مديريت نمی‌توان نتايج مطلوبی را تضمين کرد.

سازماندهی

سازمان مجموعه‌ای است که با انديشه و قصد تحقق اهداف معينی تعريف می‌شود و هر سازمان ممکن است دارای اهداف متعددی باشد که اين اهداف از طريق فعاليت افراد يا کارکردهای ابزار و تجهيزات تحقق می‌يابند، در سازمان‌دهی يک نفره و کوچک کليه وظایف توسط شخص واحدی انجام می‌شود؛ مفاهيم مربوط به مقوله سازماندهی در سوره حجرات تحت ويژگی‌هايی که افراد در ارتباطات با يکديگر بايد داشته باشند بيان شده است. 

برنامه‌ریزی

برنامه‌ريزی يکی از مهم‌ترين وظايف مديريت است و شامل پيش‌بينی اهداف سازمان و اقدامات لازم برای رويارويی با تغيير در حين دستيابی به اين اهداف می‌باشد، برنامه‌ريزی يک نظام تصميم گيری است مبنی بر اتخاذ تصميم در مورد اينکه هر سازمان چه برنام‌ای برای آينده خود دارد .

مفاهيم مربوط به مقوله برنامه‌ريزی در سوره حجرات: «وَلَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّى تَخْرُجَ إِلَيْهِمْ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ: هرَ گاه آنها صبر مى‌کردند تا خود به سراغشان آئى براى آنها بهتر بود و خداوندغفور و رحيم است.»؛ در ملاقات با رهبری زمانبندی به دست رهبر است. پيامبر زمان‌هايی را برای ملاقات با مردم قرار داده بود و نيازی برای دیدار در کوچه نبود.

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ: ای اهل ایمان، اگر فاسقی خبری برایتان آورد، خبرش را بررسی و تحقیق کنید تا مبادا از روی ناآگاهی، گروهی را آسیب و گزند رسانید و بر کرده خود پشیمان شوید.» پس در مديريت بايد علاج واقعه را قبل از وقوع انجام داد ابتدا تحقيق سپس اقدام کرد.

مفاهيم مربوط به مدیریت در سوره حجرات

«يَأَيهََا الَّذِينَ ءَامَنُوُا إِِن جَاءَکمْ فَاسِقُ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُُوا أََن تُصِيبُُوا قَوْمََا بجَهَلَةٍ فَتُصبِحُُوا عََلى مََا فَعَلْتُمْ نَدِمِينَ: ای اهل ایمان، اگر فاسقی خبری برایتان آورد، خبرش را بررسی و تحقیق کنید تا مبادا از روی ناآگاهی، گروهی را آسیب و گزند رسانید و بر کرده خود پشیمان شوید.»؛ اقدام به يک گزارش بررسی نشده می‌تواند قومی را به نابودی بکشاند. هدف خبرگزاری فاسق ايجاد فتنه و به هم زدن امنيت نظام است. اقدام عجولانه و بدون بررسی و تحقيق نوعی جهالت است. تحقيق کنيم تا مبادا پشيمان شويم.

استفاده مديران از بينش قرآنی برای اداره امور کار و زندگی، استفاده مديران از بينش قرآنی برای امور تصميم‎‌گيری و راه‌حل‌ها، رعايت اصول اخلاقی (ادب، گذشت و مهربانی، دوری از سطحی‌نگری و تبعيض) توسط مديران سازماندهی، رعايت اصول اخلاقی توسط کارکنان، رعايت وحدت و يکپارچگی در کل سازمان، رعايت اصول سلسله مراتب در کل سازمان برنامه‌ريز، تحقيق و بررسی قبل از انجام هرگونه کاری در کليه امور مديريتی، استفاده از معيارهای اخلاقی در کنترل برنامه‌های سازمان، استفاده از رويکرد پاداش و تنبيه در مورد وظايف انجام شده توسط کارکنان، تحقيق و بررسی قبل از هر‌گونه تصميم‌گيری از جمله مفاهیمی است که از آیات سوره حجرات می‌توان دریافت.

به‌طور کلی می‌توان سوره حجرات را از دو منظر بررسی کرد: در بررسی اول فضای سخن اين بود که در ميان مؤمنان پيشی گرفتن از رسول خدا در مقام حکومت باب شده بود و قرآن دستور می‌دهد که از ايشان پيشی بگيريد و پشت سر ايشان حرکت کنيد. برای تحقق اين امر بايد صدای خود را از صدای پيامبر بلندتر نکنيد و حتی صدای مؤمنان نبايد هم‌عرض با صدای ايشان باشد. در فضایی که از سوی مردم به جايگاه رسول خدا بی‌توجهی يا کم‌توجهی می‌شد، فضايی برای جولان دادن فاسقان در جامعه حاصل می‌شود و فاسقان يک خبر دروغ به مؤمنان می‌دهند تا اين‌‌ها را با هم درگير کنند. خداوند متعال در اين قسمت به مؤمنان دستور می‌دهد که پشت سرفاسقان راه نيفتند و خبر رسيده از آن‌ها را تحقيق کنند و پشت سر پيامبر(ص) حرکت کنید و از ايشان نخواهيد که از فاسقان تبعيت کند.

منظر دوم اخلاق اجتماعی است، که به آن کم‌توجهی می‌شود و همين عامل و زمينه درگیری می‌شود و خداوند بیان می‌کند که همديگر را مسخره نکنيد و اسم فسق روی هم نگذاريد و از اين کارها توبه کنيد. بعد در يک لايه عميق‌تر بيان می‌کند که نسبت به يکديگر سوءظن نداشته باشيد و تجسس و غيبت نکنيد.

در لايه  بعدی  می‌فرماید اساس اين  است که شما از يک  پدر و مادر خلق شده‌ايد و شعبه، فرقه و قبيله بودن‌تان، صرفا برای تحقق زندگی است و معيار برتری تقوا است و مراد از تبعيت از رسول خدا به عنوان نماينده خدا در حکومت، برادری با يکديگر زير سایه رهبری الهی جامعه اسلامی است. مدعيان ايمان که در فضای منت‌گذاری بر پيامبر خدا هستند، اينها مؤمن نيستند و برخوردشان از موضع منت و محبت بی‌جاست و خداوند عالم غيب، اين جريان را افشا کرد تا اثرات سوء آن را خنثی کند و جامعه اسلامی را از گزند بحران‌ها در مسير رشد رهايی بخشد.