دولت قرآن؛ سبب ماندگاری اشعار حافظ در همه زمان‌ها

رضا روحانی، عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان در گفت‌وگو با ایکنا از اصفهان به‌مناسبت ۲۰ مهرماه، روز بزرگداشت خواجه حافظ شیرازی اظهار کرد: از زندگی شخصی و خانوادگی حافظ با وجود شهرت فراوان، اطلاع چندانی در دست نیست. خواجه شمس‌الدین محمد، متخلص به حافظ، هرچند پدر و مادرش اهل اصفهان و کازرون بودند؛ اما خود در شیراز می‌زیست و تمام عمر را در این شهر سکونت گزید.

وی ادامه داد: حافظ به شهر شیراز افتخار می‌کرده و در آنجا هم آوازه یافته است. او در نیمه اول قرن هشتم هجری، حدود سال ٧٢۰ یا بعدتر به دنیا آمده و در اواخر آن قرن یعنی حدود سال‌های ٧٩١ یا ۷۹۲ چشم از جهان فروبسته است. از کودکی و جوانی‌اش اطلاع خاصی در دست نیست؛ اما از بعضی اشارات اشعارش برمی‌آید که همسر و فرزندان خود را در دوره حیات از دست داده و برایشان مرثیه سروده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان افزود: حافظ در کسب علوم عصر، به‌ویژه درس قرآن و تفسیر و دیگر دانش‌های قرآنی و غیرقرآنی مهارت یافت، قرآن را در 14 روایت از بر می‌خواند و این گنج حکمت و سعادت را در سینه خود داشت. با امرا، وزرا و حاکمان محلی شیراز در ارتباط بود و در مدح یا ذمشان نیز شعرها سروده است. او هرچند در دوره حیات به شعر و شاعری، شهره آفاق شد؛ اما دیوان اشعارش بعد از حیات و به دست شاگردان و کاتبان روزگار جمع‌آوری و تدوین شده است.

رمز توفیقات حافظ

وی درباره اینکه چه دلیلی سبب شده تا شعر حافظ در نوع خود از اشعار اعلای فارسی باشد، گفت: به نظر من علاوه بر قدرت و قریحه بی‌مانند و خدادادی، تلاش شخصی و ادبی حافظ سبب شده است تا قله‌های غزل فارسی را درنوردد و به توفیقات تازه و غریبی نایل آید. البته حافظ در بیت: «صبح خیزی و سلامت طلبی چون حافظ/ هرچه کردم همه از دولت قرآن کردم»، رکن اصلی همه توفیقات خود را در سلوک شخصی، به‌ویژه سحرخیزی و سلامت‌طلبی و بلکه همه کرده‌های خود را در سایر موارد قابل افتخار، از دولت همنشینی، همراهی و مؤانست دائمی با قرآن دانسته است.

روحانی بیان کرد: حافظ با استعداد و تلاش بی‌نظیر خود توانسته است از مضامین و داستان‌ها، تعالیم قرآن و روایات و تجربیات عرفانی و اجتماعی‌اش استفاده و همه آنها را در صورت، بافت و ترکیبی زیبا عرضه کند که پیش‌تر در این حد، کمتر کسی موفق شده بود؛ به قول سعدی شیرازی، استاد سخن و همشهری حافظ: «حد همین است سخن‌دانی و زیبایی را».

وی درباره انتخاب زیباترین و پرمغزترین بیت از اشعار حافظ تأکید کرد: انتخاب به آسانی ممکن نیست. در هر زمان، شرایط و احوالی ممکن است هر شخص از بعضی ابیات بیشتر لذت ببرد. شخصاً از بسیاری غزل‌های ناب حافظ لذت وافر می‌برم و از عمق معانی و دقت این شاعر بزرگ تعجب می‌کنم؛ با این حال اگر بخواهم انتخابی انجام دهم، می‌توانم غزل اول او را انتخاب کنم که به نوعی مرامنامه سلوکی و عرفانی وی به‌شمار می‌آید و بسیاری از ویژگی‌های سبکی و زیبایی‌های ادبی و محتوایی شعر حافظ را بازتاب داده است.

لطایف و ظرایف قرآنی در شعر حافظ

عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان افزود: استفاده حافظ از دولت قرآن و لطایف آن به شیوه‌های گوناگون و گاه بسیار هنرمندانه و پوشیده است؛ لذا برای درک عمیق این تأثیرات علاوه بر آشنایی بسیار با قرآن و دیگر آثار فرهنگ اسلامی، لازم است که مخاطب دقت و تأملات مکرر انتقادی در هنر او داشته باشد تا حجاب‌های درک و دیدار این حسن خداداد کنار رود و چهره مقصود از هنر او دیده شود. حافظ، خود در جایی به این استادی خویش چنین اشاره می‌کند: «ز حافظان جهان کس چو بنده جمع نکرد/ لطایف حکمی با نکات قرآنی». در اینجا و برای نمونه فقط به ذکر چند بیت که این نوع اشارات لطیف و نکات ظریف قرآنی را به زیبایی جلوه داده است، اشاره می‌کنم.

وی ضمن اشاره به بیت «غمناک نباید بود از طعن حسود ای دل/ شاید که چو وابینی خیر تو در این باشد»، توضیح داد: حافظ در مصراع دوم به آیه ۲١۶ سوره بقره، «عَسَى أَن تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُم» و آیه ١٩ سوره نساء، «فَعَسَی أَن تَکْرَهُواْ شَیْئًا وَ یَجْعَلَ اللّهُ فِیهِ خَیْرًا کَثِیرًا» و در مصراع نخست به آیات متعددی اشاره شده است که خداوند پیامبر(ص) و یا مؤمنان را دعوت یا امر می‌کند که به سبب سخنان یا رفتار دیگران، به‌ویژه کافران محزون نشوند، چنانکه در آیه ۶۵ سوره یونس، «وَلَا يَحزُنكَ قَوۡلُهُم إِنَّ ٱلعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا...» و آیات هم‌مضمون دیگر چون آیات ۷۰،۷۶ و ١۲۷ سوره‌های نمل، یس و نحل می‌خوانیم.

روحانی اظهار کرد: در بیت «شب وصل است و طی شد نامه هجر/ سلام فیه حتی مطلع الفجر»، هم به نوعی درج آیه آخر سوره قدر با اندکی تغییر دیده می‌شود و هم به نوعی، تفسیرگونه‌ای برای این سوره صورت گرفته است. بیت «ز رقیب دیوسیرت به خدای خود پناهم/ مگر آن شهاب ثاقب مددی دهد سها را» هم به آیه ١۰ سوره صافات اشاره دارد که «شهاب ثاقب» راننده شیاطین از استراق سمع است. در مصراع نخست نیز با ذکر واژه‌های رقیب، دیو و پناه بردن به خدا، اشاراتی به آیات و سوره‌های استعاذه مشهود است. همچنین در عین حال، با تمسک به قرآن و پناه بردن به صاحب آن، از حالات و مشکلات زندگی خود به کنایه و استعاره سخن گفته و به نوعی مفاهیم قرآنی را برای خود معادل‌سازی کرده است.

وی ادامه داد: در بیت «گر رنج پیشت آید و گر راحت ای حکیم/ نسبت مکن به غیر که این‌ها خدا کند» با تمسک به مضمون آیاتی مانند آیه ۱۸ سوره حج: «إِنَّ ٱللَّهَ يَفعَلُ مَا يَشَاءُ»، یا آیه ١۶ سوره بروج: «فَعَّال لِّمَا يُرِيدُ» به فاعلیت مطلق حق اشاره می‌کند و نیز با استناد و اشاره به آیه ۷۸ سوره نساء: «... وَإِن تُصِبهُم حَسَنَة يَقُولُواْ هَذِهِ مِن عِندِ ٱللَّهِ وَإِن تُصِبهُم سَيِّئَة يَقُولُواْ هَذِهِ مِن عِندِكَ قُل كُلّ مِّن عِندِ ٱللَّهِ»، همه کارها را به حق‌تعالی نسبت می‌دهد و از این راه، به‌صورتی حکیمانه و رندانه و در عین حال عارفانه، جواب حکما و متکلمان را می‌دهد و اشتباه تفسیری آنان را گوشزد می‌کند تا بدانند که فاعل قادری جز حضرت حق در عالم وجود ندارد.

این استاد ادبیات فارسی با اشاره به بیت «صبر کن حافظ به سختی روز و شب/ عاقبت روزی بیابی کام را» بیان کرد: می‌دانیم آیات فراوانی در قرآن کریم وجود دارد که در آن مؤمنان یا حضرت رسول(ص) دعوت به صبر شده‌اند و گاه به عاقبت خوش دنیایی یا آخرتی این صبر و تحمل بر بلایا اشاره شده است؛ مثل آیه ١٣٠ سوره طه: «فَاصبِر عَلَى مَا يَقُولُونَ وَسَبِّح... لَعَلَّكَ تَرضَى» و در بیت «کمر کوه کم است از کمر مور اینجا/ ناامید از در رحمت مشو ای باده‌پرست»، ضمن اشاره یا تصریح به آیاتی مثل آیه ۵۴ سوره زمر: «... لا تَقنَطُوا مِن رَحمَةِ الله إنّ الله یَغفِرُ الذُّنوبَ جَمیعاً إنَّهُ هُوَالغَفُورُ الرّحیمُ» که خدای مهربان بندگانش را به امیدواری و ترک ناامیدی فرامی‌خواند، با بیانی رندانه، تمثیلی و استعاری و با توجه به آیات متعدد، برداشت و تفسیر امیدبخش خود را از عظمت و بی‌انتهایی رحمت حق به مخاطب شعرش پیشکش کرده است.

بازتاب قصص قرآنی در شعر حافظ

وی با بیان اینکه در همین زمینه، یکی از زیبایی‌های قرآنی شعر حافظ، اشارات متعدد، هنرمندانه و ایهامی به داستان‌های پیامبران در قرآن است، تصریح کرد: این اشارات و تلمیحات به‌ویژه در داستان حضرت موسی، عیسی، سلیمان، یوسف و خضر با بسامد بیشتری دیده می‌شود؛ برای نمونه در بیت «اینکه پیرانه سرم صحبت یوسف بنواخت/ اجر صبریست که در کلبه احزان کردم»، به چند داستان در زندگی حضرت یوسف(ع) تلمیح دارد که در سوره مبارک یوسف دیده می‌شود؛ مثل هجران یوسف، حزن و صبر جمیل حضرت یعقوب در فراق او، عاقبت صبر پدر و بازگشت و وصال فرزند؛ در ضمن آن هم می‌بینیم که با اشاره به فایده و اجر صبر در شعرش، به نوعی به تفسیر داستان نیز پرداخته، در عین حال، آن را با حالات و تجارب زندگی شخصی خود درآمیخته، با تمثیل و کنایه از دوری خود از معشوقش سخن گفته و به صبر خود بر هجران و نتیجه دادن و اجر این نوع صبر که رسیدن به دیدار یار غایب بوده، اشاره کرده است.

روحانی اظهار کرد: می‌توان امیدوار بود که اشعار حافظ نیز که به نوعی متأثر از سبک و بیانگر مفاهیم آیات قرآن به شیوه‌ای شاعرانه و فارسی است، همچون قرآن که بحری عمیق، نامتناهی و همیشه جاری و در هر دوره‌ای زنده و پایدار است، در همه زمان‌ها جریان داشته و به‌مثابه یکی از بهترین نمونه‌های شعر پارسی، ماندگار و پایدار باشد. این موضوع نیز در درجه نخست به دولت قرآن یعنی حضور پیدا و پنهان معارف و سبک‌های قرآنی در شعر حافظ برمی‌گردد. این آشنایی عمیق و ابتکاری حافظ با ظرایف و زیبایی‌های قرآنی و ادبی و نیز نوآوری‌ها و میناگری‌های خاص شعری او باعث می‌شود که شعرش تا همیشه بماند و دست ایام نتواند از تازگی، طراوت و حلاوت آن کم کند: «به حسن و خلق و وفا کس به یار ما نرسد/ تو را در این سخن انکار کار ما نرسد/ اگر چه حسن‌فروشان به جلوه آمده‌اند/ کسی به حسن و ملاحت به یار ما نرسد/ به حق صحبت دیرین که هیچ محرم راز/ به یار یک جهت حق‌گزار ما نرسد/ هزار نقش برآید ز کلک صنع و یکی/ به دلپذیری نقش نگار ما نرسد/ هزار نقد به بازار کائنات آرند/ یکی به سکه صاحب عیار ما نرسد».

وی درباره تفاوت جنس عرفان منعکس‌شده در اشعار حافظ با عرفان سایر شاعران پارسی‌زبان چون مولانا گفت: از یک نظر، عرفان حافظ با عرفان دیگر شاعران ایرانی مثل عطار، سنایی و مولوی تفاوت اساسی ندارد و همه ذیل شعر و عرفان اسلامی ایرانی جای می‌گیرند؛ اما از طرف دیگر اگر بخواهیم به‌طور ویژه صحبت کنیم، به گمان من، دلایل متعددی می‌توان آورد که عرفان حافظ، شیعی و علوی است، با زبانی رندانه و هنری، ولی کنایی‌تر از بقیه این بزرگان، مسائل و تجارب عرفانی خود را تبیین و تشریح کرده است. من توفیق داشته‌ام تا تتبعاتی اندک در این زمینه انجام دهم؛ مثل نگارش مقاله‌ای با عنوان «قدم صدق حافظ در پیروی از خاندان رسالت» که به بازخوانی و تحلیل بیت «حافظ اگر قدم زنی در ره خاندان به صدق/ بدرقه رهت شود همت شحنه نجف» اختصاص دارد و در مجله پژوهشی شیعه‌شناسی، مهر ١۴۰١ چاپ شده است. 

عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان در پاسخ به این سؤال که در اشعار حافظ بر چه ویژگی‌هایی می‌توان تأکید کرد که برای قشر جوان و ناآشنا به زیبایی‌های شعر فارسی قابل توجه باشد، تصریح کرد: شعر حافظ به‌دلایل گوناگون از جمله وجود اوزان و آهنگ‌های مناسب و زیبایی‌ها و ظرافت‌های بلاغی با محتویات و مضامین گوناگون شخصی، اجتماعی، انتقادی، عرفانی، اخلاقی و...، همیشه و برای همه طبقات اجتماعی کم‌وبیش قابل توجه است؛ ولی درک و تفسیر درست این هنرها به آموزش درست و مستمر، تأمل و دقت فراوان و خاص ادبی و انتقادی وابسته است.

وی یادآور شد: حافظ شیرازی از نگاه من کسی است که ضمن داشتن دغدغه‌های فرهنگی، دینی و اجتماعی، از مسائل و مباحث عرفانی و بیان تجربیات شخصی خود غافل نشده و از این حیث، شعر او علاوه بر زیبایی‌های کم‌نظیر، معرف خوبی از دردها، نقص‌ها و آسیب‌های گوناگون ما و فرهنگ‌مان در عرصه‌های گوناگون جامعه دینی و طبقات حاکمان و محکومان است. البته حافظ به‌مثابه یک متفکر و مصلح اجتماعی نیز برای برون‌رفت از این مشکلات، گاه گاه در اشعار خود راهکارهایی به‌صورت ضمنی و اشارتی بیان کرده است.

روحانی در پایان گفت: بزرگداشت حافظ و دانستن قدر او اولاً نباید محدود و منحصر به یکی دو روز در سال باشد و ثانیاً، بزرگداشت حقیقی و شکر نعمت وجود حافظ، اشعار و افکار او و البته هر نعمت و صاحب نعمتی، مشروط به مطالعه، دقت و آموزش مداوم، استفاده درست، علمی و انتقادی از او و همچنین نشر و پخش اشعار و مفاهیم موجود در اشعار اوست. امید است که بتوانیم از اندیشه‌های این شاعر نامدار و دیگر بزرگان و متفکرانمان برای برون‌رفت از مشکلات شخصی و اجتماعی و نیز تحقق زندگی آرمانی و اسلامی بهره‌مند شویم.

زهراسادات محمدی