حاکمیت روح قرآن بر قانون اساسی

امروز سالروز تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در همه‌پرسی 11 و 12 آذر 1358 است. در این همه‌پرسی 75.23 درصد مردم ایران شرکت کردند و 99.5 درصد شرکت‌کنندگان به قانون اساسی رأی موافق دادند. این قانون ابتدا در 12فصل و 175 اصل از سوی مجلس خبرگان قانون اساسی تهیه و تصویب شد که پس از بازنگری قانون اساسی در سال ۱۳۶۸ به ۱۴ فصل و ۱۷۷ اصل تغییر یافت.

 

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به واسطه در نظر گرفتن جمهوریت و اسلامیت در کنار هم بسیار از منابع اسلامی و دینی به ویژه از آیات قرآن بهره گرفته است که از جمله اصول قانون اساسی که به طور مستقیم از آیات قرآن برگرفته شده می‌توان به اصول ۷، ۸، ۱۱، ۱۴ و ۱۵۱ اشاره کرد که به ترتیب از آیات ۳۸ سوره «شورا»، ۱۵۹ سوره «آل عمران» (اصل 7)، ۷۱ سوره «توبه»، ۹۲ سوره «انبیا»، ۸ سوره «ممتحنه» و ۶۰ سوره «انفال» استخراج شده‌اند. 

 

این آیات و تأثیر مستقیم آن بر این اصول قانون اساسی نشانه جایگاه مهم و اساسی مشورت در حکمرانی دینی، اهمیت امر به معروف و نهی از منکر به مثابه یک وظیفه همگانی و حق شهروندی، جهت‌گیری سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در ارتباط با دولت‌ها و ملت‌های اسلامی و غیر اسلامی با تأکید بر وحدت و تقریب با جهان اسلام و عدالت‌ در برابر کشورهای غیر اسلامی غیر متخاصم و توجه و تأکید اساسی بر تقویت توان بازدارندگی کشور در عرصه‌های نظامی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است.

 

در کنار این برداشت‌های مستقیم و موردی از قرآن باید گفت روح حاکم بر قانون اساسی نیز برخاسته از قرآن است، به این معنا که قانون اساسی که توسط خبرگان قانون اساسی تدوین شده در قیاس با قوانین اساسی سایر کشورهای جهان، اعم از غربی و غیر غربی، توسعه یافته و غیر توسعه یافته و ...، جزو جامع‌ترین، معتدل‌ترین و منصفانه‌‌ترین قوانین اساسی است که میان اجرای احکام اسلامی و حقوق ملت ارتباط مطلوبی برقرار کرده و اینگونه برداشت نمی‌شود که قانونگذار برای توجه به احکام اسلام، به حقوق ملت بی‌توجهی کرده یا برعکس به نام حقوق ملت، اسلامیت نظام را تضعیف کرده است. در حقیقت تدوین‌کنندگان قانون اساسی با این نگاه که هیچ تضادی میان جمهوریت و اسلامیت وجود ندارد و اتفاقا جمهوریت و مردمسالاری برخاسته از دین و آموزه‌های قرآنی است، قانون اساسی را تدوین و تصویب کردند. 

 

به عبارتی برمبنای قانون اساسی نظام جمهوری اسلامی آن نظام سیاسی است که اسلام متن قانون و محتوای آن است و جمهوری هم اشاره به نقش رأی و نظر مردم در اداره امور کشور دارد. بر همین اساس است که مردم هم در انتخاب رئیس‌جمهور، نمایندگان مجلس، مجلس خبرگان و نمایندگان شورا به صورت مستقیم نقش دارند و از طرفی به صورت غیر مستقیم نیز رهبری را انتخاب می‌کنند.

 

دلیل حاکمیت این نگاه بر قانون اساسی را باید در پیروی تدوین‌کنندگان قانون اساسی از آیات قرآن و مکتب اهل بیت(ع)‌ که بر تعادل و دوری از افراط و تفریط تأکید دارند، جستجو کرد. به عبارتی از آنجا که امت اسلامی در قرآن «امت وسط» معرفی شده، تدوین‌گران قانون اساسی چنین نگاهی را در تدوین این قانون و اصول و مواد مختلف آن ساری و جاری کرده‌اند. لذا قانون اساسی جمهوری اسلامی توانسته همه ابعاد حاکمیت ملی را در نظر بگیرد و وظایف و تکالیف مردم و حاکمان را به خوبی مشخص سازد.