از کارکردهای اجتماعی تا تنوع در الگوهای معماری مساجد
یک کارشناس میراث فرهنگی گفت: مساجد در خراسان‌رضوی تنها مکانی برای عبادت نیستند، بلکه نقش‌های گسترده‌ای در جامعه ایفا می‌کنند و تنوع در الگوهای معماری هم در مساجد این منطقه دیده می‌شود.
مساجد، پایگاه اجتماعی جهان اسلام و نماد باشکوه هویت دینی مسلمانان هستند که آنها به‌عنوان خانه خدا در روی زمین شناخته می‌شوند. در اهمیت وجود مساجد همین بس که حضرت محمد(ص) فرمود: «همانا خانه‌های من بر روی زمین، مساجد هستند. آفرین به کسی که خود را در خانه‌اش پاکیزه نماید و سپس برای دیدار من به خانه‌ام بیاید.» مساجد برای ما مسلمانان همواره جایگاه ممتازی داشته است و نقش سازنده‌ای در زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان ایفا می‌کند.
در خصوص اهمیت مساجد برای مسلمانان، کارکرد آنها و سبک معماری، خبرنگار ایکنای خراسان‌رضوی با رضا یوسفی، کارشناس میراث فرهنگی، گفت‌وگویی داشته است که در ادامه می‌خوانیم:
ایکنا ـ درباره اهمیت مساجد برای مسلمانان توضیح دهید.
مساجد از آغاز اسلام تاکنون از اهمیت خاصی برخوردار بوده و علاوه بر اقامه نماز در آنها حتی در تصمیم‌گیری‌های اجتماعی و سیاسی نیز مؤثر بوده‌اند. و همواره سفارش مؤکد و مکرر ائمه هم بر حضور در مساجد بوده است. مساجد خانه خدا در روی زمین محسوب می‌شوند، از این‌رو بر حضور پاک و پاکیزه انسان‌ها در مساجد تأکید می‌شود. علاوه بر این نیز بناها از نظر ساخت در معماری و سمت قرارگیری، هم دارای اهمیت هستند، زیرا سمت و قبله همه آنها به سوی خانه کعبه است و این موضوع، نشانه‌ای از تجلی وحدت است که در بنای مساجد جلوه‌گر است.
ایکنا ـ وضعیت مساجد در خراسان‌رضوی چگونه است؟
خراسان رضوی، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین استان‌های ایران، میزبان مساجد تاریخی و فرهنگی بسیاری است که هر یک دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی هستند. این مساجد نه تنها مکان‌های عبادت، بلکه مراکز فرهنگی و اجتماعی نیز محسوب می‌شوند. مسجد گوهرشاد که در کنار حرم مطهر امام رضا(ع) قرار دارد به دلیل معماری باشکوه و قدمت تاریخی آن یکی از آن مساجد است. مسجد جامع کاشمر و فردوس از نمونه‌های برجسته معماری اسلامی در منطقه محسوب می‌شوند. مسجد امام حسن مجتبی(ع) و مسجد المنتظر در مشهد در زمره مراکز مذهبی فعال در شهر به‌شمار می‌روند.
ایکنا- درباره کارکردهای مساجد نظرتان را بگوئید.
مساجد علاوه بر برگزاری نمازهای جماعت، میزبان برنامه‌های فرهنگی متعددی هستند. به‌ویژه در خراسان‌رضوی که توجه به مسائل مذهبی پررنگ‌تر است در مناسبت‌های مختلف از جمله دهه کرامت، دهه محرم و... بسیاری از مساجد مشهد میزبان زائران و افراد محروم بوده و برنامه‌های ویژه‌ای مانند اسکان رایگان و حمل‌ونقل رایگان به حرم امام رضا(ع) را ارائه می‌دهند. همچنین، برخی از مساجد تاریخی این استان در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌اند، که نشان‌دهنده اهمیت فرهنگی و تاریخی آن‌هاست.
مساجد در خراسان‌رضوی علاوه بر نقش عبادی، کارکردهای اجتماعی، فرهنگی و آموزشی گسترده‌ای دارند. مساجد به‌عنوان مراکز آموزش دینی، میزبان جلسات قرآنی، سخنرانی‌های مذهبی و کلاس‌های آموزشی برای کودکان و بزرگسالان هستند. در ماه رمضان، بیش از هزار پایگاه قرآنی در مساجد استان فعالیت دارند.
مساجد در خراسان‌رضوی به‌عنوان پایگاه‌های اجتماعی، میزبان زائران و افراد نیازمند هستند. در ایام خاص مانند نوروز و دهه کرامت، هزاران زائر در مساجد مشهد اسکان داده می‌شوند، این بناها نقش همبستگی و مشارکت مردمی دارند به‌طوری‌که برنامه‌هایی مانند افطاری ساده در بسیاری از مساجد استان برگزار می‌شود که هدف آن تقویت روحیه همدلی و مشارکت مردمی است. علاوه بر این مساجد با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، تلاش می‌کنند تا مفاهیم دینی را با زبان نسل جدید تطبیق دهند و ارتباط مؤثرتری با جوانان برقرار کنند. همچنین مساجد به‌عنوان مراکز جامعه‌پرداز، علاوه بر شناسایی آسیب‌ها و معضلات، برای حل آنها راهکار ارائه می‌دهند و تلاش می‌کنند تا پناهگاه مردم باشند. این کارکردها نشان می‌دهد، مساجد در خراسان رضوی تنها مکانی برای عبادت نیستند، بلکه نقش‌های گسترده‌ای در جامعه ایفا می‌کنند.
ایکنا ـ وضعیت مساجد استان به لحاظ قرار گرفتن در فهرست آثار ملی چگونه است؟
در خراسان رضوی، ۹۷ مسجد تاریخی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌اند. این مساجد از دوره‌های مختلف تاریخی، از جمله خوارزمشاهیان و تیموریان، به‌جا مانده‌اند و هر یک دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی هستند. برخی از مهم‌ترین مساجد ثبت‌شده در خراسان‌رضوی شامل مسجد «گوهرشاد» در مشهد، مسجد جامع «گناباد» متعلق به قرن ۷ هجری قمری، مسجد «ملک زوزن» خواف از آثار برجسته قرن ۷ هجری قمری، مسجد جامع «خرگرد» اولین مسجد ثبت‌شده در استان، با شماره ثبت ۱۲۵ در سال ۱۳۱۰، مسجد «زیبد» گناباد آخرین مسجد ثبت‌شده در فهرست ملی، با شماره ثبت ۳۳۷۶۰ در سال ۱۴۰۱. این مساجد نه تنها از نظر معماری و قدمت تاریخی ارزشمند هستند، بلکه نقش مهمی در فرهنگ و هویت مذهبی منطقه دارند.
ایکنا ـ درباره بنای مسجد گوهرشاد بیشتر توضیح دهید.
مسجد گوهرشاد یکی از برجسته‌ترین بناهای تاریخی ایران است که در جنوب حرم مطهر امام رضا(ع) در مشهد قرار دارد. این مسجد در سال ۸۲۱ هجری قمری به دستور گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ تیموری، ساخته شد و به دلیل معماری باشکوه و تزئینات هنری، یکی از شاهکارهای دوره تیموری محسوب می‌شود. ویژگی‌های منحصربه‌فرد مسجد گوهرشاد در معماری چهار ایوانی آن است. این مسجد دارای چهار ایوان بزرگ است که هریک به شبستان‌های مختلف متصل می‌شوند. گنبد مسجد با کاشی‌های فیروزه‌ای تزئین شده و جلوه‌ای خاص به بنا بخشیده است.
ایوان مقصوره، با ارتفاع زیاد و تزئینات چشمگیر، مهم‌ترین بخش مسجد محسوب می‌شود. منبر چوبی منحصربه‌فرد آن، بدون استفاده از میخ ساخته شده و یکی از آثار هنری برجسته مسجد است. کتیبه‌های تاریخ مسجد وجود دارد و نام گوهرشاد بیگم در دو نقطه از مسجد با خطی زیبا روی کاشی‌های معرق حک‌شده است.
مسجد گوهرشاد در طول تاریخ بارها مورد مرمت قرارگرفته است. از جمله در زمین‌لرزه سال ۱۰۸۴ هجری قمری که باعث آسیب به ایوان مقصوره شد. همچنین در سال ۱۳۳۰ هجری قمری، در جریان گلوله‌باران روس‌ها، گنبد و ایوان‌های مسجد آسیب دیدند و بعدها مورد بازسازی قرار گرفتند. مسجد گوهرشاد نه تنها مکانی برای عبادت، بلکه یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و تاریخی ایران محسوب می‌شود.
ایکنا ـ وضعیت معماری مساجد خراسان‌رضوی را چطور ارزیابی می‌کنید؟
معماری مساجد خراسان‌رضوی ترکیبی از سبک‌های خراسانی و آذری است که در طول تاریخ تحت تأثیر شرایط اقلیمی، فرهنگی و مذهبی منطقه شکل گرفته‌اند. این مساجد اغلب دارای فضای باز و نیمه‌باز هستند که به‌عنوان یکی از ویژگی‌های بارز معماری اسلامی در این منطقه شناخته می‌شود. سبک خراسانی یکی از سبک‌های معماری مساجد خراسان‌رضوی است که این سبک که از دوره صدر اسلام رایج شد، دارای ساده‌ترین فرم‌های معماری با استفاده از مصالح بومی مانند آجر و گچ است. مساجد این سبک معمولاً دارای صحن وسیع و ایوان‌های بلند هستند.
در دوره ایلخانیان و تیموریان، سبک آذری رواج یافت. معماری مساجد خراسان‌رضوی به سمت تزئینات پیچیده‌تر و استفاده از کاشی‌کاری‌های معرق و مقرنس‌های ظریف حرکت کرد. مسجد گوهرشاد نمونه‌ای برجسته از این سبک است. مساجد خراسان‌رضوی براساس شکل صحن به سه دسته تقسیم می‌شوند و شاهد تنوع در طراحی صحن هستیم، به‌طوری‌که مساجد با صحن مستطیلی در راستای قبله مانند مسجد جامع گناباد، مساجد با صحن مستطیلی عمود بر قبله مانند مسجد «ملک زوزن» و مساجد با صحن مربع شکل که معمولاً در شهرهای کوچک‌تر دیده می‌شوند.
شاهد مساجدی با ایوان‌های بلند و محراب‌های تزئین شده هم هستیم، بسیاری از مساجد این منطقه دارای ایوان‌های مرتفع هستند که به‌عنوان ورودی اصلی عمل می‌کنند. محراب‌ها نیز با کتیبه‌های قرآنی و گچ‌بری‌های هنری تزئین شده‌اند. استفاده از نور طبیعی در مساجد دیده می‌شود، طراحی این مساجد به‌گونه‌ای است که از نورگیرهای سقفی و پنجره‌های مشبک برای تأمین نور طبیعی استفاده می‌شود، که جلوه‌ای خاص به فضای داخلی می‌بخشد. این معماری نه‌تنها نشان‌دهنده مهارت هنرمندان ایرانی است، بلکه بازتابی از فرهنگ و هویت مذهبی منطقه محسوب می‌شود.
مساجد خراسان‌رضوی دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی هستند که آنها را از سایر مناطق متمایز می‌کند. ترکیب فضای باز و نیمه‌باز یکی از این ویژگی‌هاست؛ به‌طوری‌که معماری مساجد خراسان‌رضوی، تحت تأثیر سبک‌های خراسانی و آذری بوده و در هر دو دوره، فضای باز و نیمه‌باز نقش مهمی در طراحی مساجد داشته است. تنوع در الگوهای معماری هم در مساجد این منطقه دیده می‌شود، به‌طوری‌که این بناها براساس دارا بودن یا نبودن صحن به دودسته کلی تقسیم می‌شوند. مساجد صحن‌دار و مساجد بدون صحن، مساجد صحن‌دار نیز خود به سه دسته تقسیم می‌شوند که شامل صحن با کشیدگی در راستای قبله، صحن با کشیدگی عمود بر قبله، و صحن مربعی شکل هستند.
در برخی از مساجد دوره تیموری در خراسان رضوی، ارتباط میان مسجد و فضای شهری به‌گونه‌ای طراحی‌شده که نمای مسجد بخشی از نمای فضای شهری محسوب می‌شود. این ویژگی باعث شده تا مساجد به‌عنوان قلب شهر عمل کنند و پیوندی عمیق با محیط اطراف خود داشته باشند. این ویژگی‌ها نشان‌دهنده تأثیرات فرهنگی، اقلیمی و مذهبی بر معماری مساجد خراسان رضوی هستند و نقش مهمی در حفظ هویت معماری اسلامی در این منطقه دارند.
انتهای پیام
