عزاداری محرم در خراسان از پرمخاطب‌ترین برنامه‌های آیینی

رضا سلیمان نوری یک خراسان‌پژوه، درگفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، درخصوص برپایی آیین عزاداری حسینی در خراسان، در خراسان از گذشته تا به امروز، با اشاره به مهاجرپذیر بودن شهر مشهد از ابتدای ایجاد تاکنون، اظهار کرد: مشهد را می‌توان مکان ارائه همزمان انواع عزاداری‌های حسینی موجود در سطح کشور دانست یعنی عزاداری در ایام محرم و صفر وجود ندارد که در کشور صورت گیرد، اما در مشهد مشابه آن توسط ساکنان همان شهر و منطقه برگزار نشود. همین ویژگی خاص سبب شده که این شهر در روز عاشورا، میزبان آیین‌های مختلف باشد و به تعریف امروزی در این ایام شاهد فستیوال بزرگ عزاداری‌های سنتی و مدرن در مشهد باشیم. 

وی با اشاره به اینکه به رغم تنوع بسیار عزاداری‌های حسینی در مشهد، می‌توان آنها را به دو گروه برنامه‌های خاص حرم مطهر رضوی و عزاداری‌های سطح شهر تقسیم کرد، افزود: مهم‌ترین آیین‌هایی که مرتبط با حرم مطهر رضوی شامل، «صلا»، «شمع‌گردانی خدام»، «خطبه‌خوانی شب شهادت امام حسین(ع)» و «دسته عزای خدام» است که هر سه ویژه حرم مطهر رضوی است. خطبه‌خوانی تنها ۲ بار در سال یعنی شب عاشورا و شب شهادت حضرت رضا(ع) انجام می‌شود. این مراسم بعد از نماز مغرب و عشاء در محل صحن انقلاب اسلامی اجرا می‌شود و در آن ابتدا آیاتی از قرآن تلاوت و در ادامه خطبه‌خوان که معمولاً از بین مداحان برجسته است، خطبه‌ای در حمد و ثنای پروردگار را می‌خواند و در مرحله بعدی مراسم مرثیه‌خوانی اجرا می‌شود. 

این خراسان‌پژوه با بیان اینکه در ایام محرم و صفر آیین نقاره‌زنی را  در حرم مطهر رضوی نخواهیم داشت، افزود: در جریان اجرای آیین دسته عزای خدام رضوی، خادمان رسمی حرم مطهر رضوی با لباس رسمی و شمع در دست از چهارراه شهدا عزاداری خود را آغاز و تا حرم مطهر رضوی ادامه می‌دهند. 

سلیمان نوری درباره اجرای آیین سنتی «صلا» در حرم مطهر رضوی گفت: «صلا» در لغت به معنای دعوت کردن و فراخواندن است  و به رسمی اطلاق می‌شود که طی آن جمعی از خادمان حرم مطهر رضوی، با قرائت شعر و نوحه‌خوانی با مضمون محرم و امام حسین(ع) زائران این مضجع شریف را به شرکت در مراسم عزاداری دعوت می‌کنند. آیین سنتی «صلا» همزمان با نخستین روز از ماه محرم و آغاز عزاداری سیدالشهداء(ع)، از سوی خادمان حرم مطهر رضوی برگزار می شود.

آیین‌های عاشورایی مشهد و خراسان

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان درباره آیین‌های عاشورایی مشهد و خراسان، بیان کرد: آیین شبیه‌خوانی و اجرای نمایش تعزیه در مشهد قدمت بسیاری داشته و فعال بوده است، اما اکنون این آیین به‌ صورت محدود و تنها در تکیه کرمانی‌ها در پایین‌خیابان و تکیه محمدعلی در بالاخیابان برگزار می‌شود. در بخش زیادی از خراسان رضوی، شیوه عزاداری اصلی تعزیه‌خوانی است. تعزیه‌خوانی یکی از عناصر اصلی عزاداری در مناطق سبزوار، داورزن، ششتمد و نیشابور نیز محسوب می‌شود. در گذشته تمام اجزای آیینی در خدمت تعزیه بوده است. در روستاهای ایزی شهرستان سبزوار و مزینان شهرستان داورزن مراسم نخل‌گردانی مقدمه تعزیه‌خوانی و در بسیاری از نقاط دیگر مانند روستای چشام و شهر ریوند داورزن و یا در روستای فدیشه نیشابور پیوند عناصر آیینی حوزه عاشورا با تعزیه به وضوح قابل مشاهده است. 

وی با بیان اینکه آیین نخل‌گردانی تقریباً در تمام مناطق مرکزی ایران برگزار می‌شود، گفت: در تمام مناطق حاشیه کویری ایران نخل‌گردانی از جمله آیینی است که برگزار می‌شود. این مناطق شامل یزد، کاشان، فردوس و کاشمر در خراسان رضوی است. آیین نخل‌برداری یا نخل‌گردانی، حمل یک تابوت چوبی است که به‌عنوان نماد سوگواری ماه محرم معمولاً در دهه اول محرم برگزار می‌شود. یکی دو شب‌ پیش از آغاز دهه اول محرم نخل‌بندی صورت می‌گیرد. بدنه نخل چوبی است، اما بستن پارچه و تزئین آن در این ایام به‌عنوان برنامه ورود به محرم برگزار می‌شود.

آیین نخل‌گردانی

سلیمان‌نوری افزود: پیشینه تاریخی نخل‌گردانی به‌ روایتی به داستان سوگ سیاوش و دوران ساسانی بازمی‌گردد و سابقه قبل از دوره اسلامی را دارد، اما سابقه پررنگ اسلامی آن مربوط به دوران صفویه است. نخل به نوعی تابوت امام حسین(ع) است. اینکه چرا به آن نخل می‌گویند، به‌طور دقیق مشخص نیست، اما در روایت‌های مردمی این مورد آمده که پیکر امام حسین(ع) را با شاخه‌های نخل جابه‌جا کردند و در نقاط مختلف کشور نیز از شاخه‌های درخت خرما در این آیین استفاده می‌کنند. نخل نمادهای مختلفی دارد، چوب نخل نماد پیکر امام حسین(ع) است، سیاه‌پوش کردن نخل نماد سوگواری است، تیر و نیزه‌ای که از نخل آویزان می‌شود، نماد تیرهایی است که بر پیکر امام حسین(ع) فرود آمده است.

این خراسان‌پژوه گفت: نخل نماد سروگونه دارد که نماد حضرت علی‌اکبر(ع) است، آیینه در نخل نماد نور و تابش نور امام حسین(ع) بوده است، علم‌ها در نخل نشانه حضرت عباس(ع) است، پارچه‌های قرمز و زینتی که قرار داده می‌شود نیز به‌عنوان حجله قاسم بن‌الحسن(ع) بوده و زنگ‌ها نیز به عنوان نمادی برای کاروان اسراست. در این آیین، عزاداران و تشییع‌کنندگان نیز نخل را بلند می‌کنند و به حرکت درمی‌آورند. اوج این آیین عزاداری در خراسان رضوی در منطقه ترشیز قدیم برگزار می‌شود. 

وی ادامه داد: هر کدام از گروه‌ها و قومیت‌های مختلف ساکن مشهد آیین‌های خاص خود را دارند، به عنوان مثال آیین «شاخسی، واخسی» به معنای شاه‌حسین‌گویان از دیگر آیین‌هایی است که هر سال توسط آذربایجانی‌های مقیم مشهد انجام می‌شود. همچنین نجفی‌های مقیم مشهد آیین مشعل‌گردانی را هشتم ماه محرم دارند. چرا که روایت است در شب هشتم محرم قرار بوده سپاه یزید به کاروان امام حسین(ع) حمله کند و برای جلوگیری از حمله دشمن، امام دستور داد دور کاروان مشعل گذاشته شود تا روشنایی زیادتری باشد و سپاه دشمن فکر کند تعداد افراد کاروان بیشتر است. نجفی‌های مقیم مشهد با این مشعل‌هایی که در دست می‌گیرند، آن شب را یادآوری کرده و با این کار با امام حسین(ع) تجدید بیعت می‌کنند. 

آیین مقتل‌خوانی

سلیمان نوری بیان کرد: آیین مقتل‌خوانی نیز آیین کهنی بوده که سال‌ها از خاطره‌ها رفته بود، اما با کوچ دادن ایرانی‌ها از عراق به ایران و بازگشت مرحوم آیت‌الله سیبویه به مشهد، آیین مقتل‌خوانی زنده شد. اکنون در دیگر نقاط ایران این آیین برگزار می‌شود، اما زنده‌کننده این آیین در ایران مرحوم آیت‌الله سیبویه در حسینیه نجفی‌ها بوده است. 

این خراسان‌شناس درباره دو آیین دیگر در استان خراسان، گفت: «هیئت بنی‌اسد» آیینی است که همزمان با واقعه تاریخی حرکت قبیله بنی‌اسد برای دفن پیکر شهدای واقعه در خراسان برگزار می‌شود، اما داستان آیین شیرگردان متفاوت است و ریشه تاریخی قوی ندارد و جزو آیین‌هایی بوده که به مراسم عزاداری افزوده شده است و این آیین را برخی از مردم به‌عنوان بخشی از آیین عزاداری امام حسین(ع) قبول دارند. آیین هیئت بنی‌اسد میان مردم کاشمر و بردسکن و اوج آن در کاشان و پیشوای ورامین برگزار می‌شود. این مراسم در روز سوم شهدای کربلا برپا می‌شود، کاروان بنی‌اسد می‌آیند و پیکرها را به‌صورت نمادین تشییع و تدفین می‌کنند.  

آیین شیرگردانی

سلیمان نوری متذکر شد: ریشه برپایی آیین «شیرگردانی» از دیگر آیین‌هایی که در خراسان برگزار می‌شود نیز در روایت مردمی است که می‌گویند در آن دو سه روزی که پیکر شهدا در صحرای کربلا مانده بود، شیری از پیکرها محافظت می‌کرد. این روایت را یکی از مردان قبیله بنی‌اسد گفته که دیده‌ است شب‌ها شیری برای مراقبت از پیکرهای شهدا به کربلا می‌آمد. این روایت در جلد ۴ مجمع‌التواریخ آمده است، اما اگر بخواهیم موقعیت صحرای کربلا را بسنجیم، سندی مبنی بر اینکه در آن منطقه شیر وجود داشته، نداریم. بنابراین این مراسم ریشه علمی ندارد و تنها یک روایت مردمی است. در این مراسم که روز ۱۱ محرم برگزار می‌شود، شیر در مراسم تعزیه‌خوانی پیش از حضور قبیله بنی‌اسد دور پیکرها می‌چرخد و گریه و ناله می‌کند و سپس شیر را روی تخت و شانه می‌گذارند و حرکت می‌کنند و مردم با گریه شیر، گریه می‌کنند.  

وی با بیان اینکه علم‌گردانی نشانه یادبود حضرت ابوالفضل(ع) است و در خیلی از مناطق کشور این مراسم برگزار می‌شود، گفت: علم‌گردانی در هر منطقه تمایزهای خاص خودش را دارد. علم‌گردانی بیشتر در روستای خرو نیشابور انجام می‌شود و یک مجموعه علم‌سازی را نیز در نیشابور داریم. مراسم علم‌کشی بیشتر در روستاهای عبدالله آباد، سلیمانی، خرو و یک روستای دیگر در نیشابور برگزار می‌شود. علم در روز عاشورا در روستا گردانده می‌شود و اعلام عزای حسینی می‌کند و پس از حرکت علم، دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی به خیابان می‌آیند و عزاداری می‌کنند.  

علم‌بندان

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان افزود: علم‌بندان از دیگر آیین‌هایی است که در اقصی نقاط خراسان به مثابه آغاز نمادین ماه محرم محسوب می‌شود. در شهرستان خرو از ابتدای محرم اقدام به برپایی مراسم علم‌بندی می‌کنند و تا صبح تاسوعا این موضوع ادامه پیدا می‌کند. با شکل‌گیری اولین مراسم علم‌بندان، شهرستان به محرم ورود پیدا می‌کند. از آنجا که هریک از علم‌ها متعلق به یک متولی خانوادگی است آن را از مساجد به منازل خانواده‌ها می‌برند. این علم‌ها را در منازل تزئین می‌کنند که در اصطلاح محلی به لباس‌پوش کردن علم معروف است. همچنین استفاده از علم‌های خاص نیشابور دلیلی بر ارزش برجسته سنت علم خرو است. نیشابور یک سنت علم‌سازی خاص دارد. علم‌های منطقه سبزوار عموما علم‌های نحیف و لاغری هستند که با چوب درختان تولید می‌شوند و مهارت ویژه‌ای در تهیه آن قابل مشاهده نیست، اما علم نیشابور به لحاظ شکل ظاهری، مهارت ساخت و هنرهای به کار رفته دارای ویژگی‌های منحصر به فرد و ارزشمندی است. همین موضوع موجب ثبت مهارت ساخت علم نیشابوری در فهرست ملی میراث ناملموس کشور شده است. 

سلیمان نوری بیان کرد: زمان مشخصی برای قدمت این آیین‌های مذهبی نداریم و تنها باید بگوییم از چه دوره‌ای شیعه در این منطقه حضور داشته اشت، چرا که امکان دارد از همان زمان این آیین‌ها شکل گرفته باشند. شیعه در نیشابور از دوران هجرت و شهادت امام رضا(ع) حضور داشته است، اما اینکه نفوذ آن چقدر بوده، محل سؤال است و شاید این آیین‌ها ریشه در اواسط قرن هفتم و دوران سربداران داشته باشند. 

آیین چادرپوشی

وی درباره آیین چادرپوشی، افزود: این آیین تنها در سبزوار و پیوه‌ژن برگزار نمی‌شود، بلکه در گذشته در مشهد هم برگزار می‌شده است. این آیین در خانه شیخ محمدتقی بجنوردی که در قدیم در نزدیکی حرم مطهر رضوی و در کوچه شیرازی‌ یک بود و اکنون در کوچه سجادی است.

این خراسان‌شناس بیان کرد: در حسینیه قنادها و حسینیه دباغ‌های شهر سبزوار به خوبی می‌توانیم شاهد سنت برپا کردن چادر حسینه‌ها به عنوان آیین‌های آغاز محرم باشیم. در اولین جمعه منتهی به ماه محرم، با برپاکردن خیمه یا چادر به نوعی آغاز محرم را اعلام می‌کنند. سنت چادرپوشی در روستای پیوه‌ژن مشهد نیز وجود دارد که در آنجا عنصر اطلاع‌رسانی ماه محرم همین قصه برپاکردن چادر است. روستا به سه بخش بالاده، میان‌ده و پایین‌ده تقسیم می‌شود که حسینیه روستا در میان‌ده یا میان ‌پیوه‌ژن واقع شده است، اما در جریان اجرای این آیین، جامعه پیوه‌ژنی یکدست و هم‌بسته شود. این موضع نشان از نقش آیین‌های ماه محرم در افزایش سرمایه اجتماعی در جوامع روستایی است. برای اجرای بهتر مراسم عزاداری، سقف حسینیه را با چادر می‌پوشاندند و روی این چادرها آیات قرآن کریم و اشعاری در مورد مسائل کربلا نوشته شده بود. برای برپایی این چادر چون خیلی سنگین است، باید افراد زیادی به‌صورت همزمان مشارکت می‌کردند. معمولاً همزمان با برپایی این چادر، یک روضه‌خوان مراسم مذهبی را آغاز می‌کرد.  

سلیمان نوری در پایان گفت: آیین‌های عزاداری محرم در خراسان از جمله پرمخاطب‌ترین برنامه‌های آیینی در طول سال بوده و زنده نگه داشتن آن‌ها مساوی با احیای هر ساله آیین تشیع است. مهم‌ترین بخش این زنده نگه‌داشتن، انتقال آن به نسل‌های بعد برای امتداد مسیر پرفراز و نشیبی بوده که با پیروزی انقلاب اسلامی امکان ظهور و بروز دوچندان پیدا کرده است.