«عاشورا»؛ آیینه فرهنگ مقاومت و عدالت‌خواهی در جوامع شیعی
مسعود عمرانی گفت: عاشورا، روز دهم محرم، نماد ایستادگی در برابر ظلم و تجلی حق‌طلبی است که هر ساله با مراسم عزاداری و آیین‌های سنتی در میان شیعیان گرامی داشته می‌شود. این واقعه تاریخی تأثیر عمیقی بر فرهنگ مقاومت، انسجام اجتماعی و الهام‌بخشی به جنبش‌های سیاسی و عدالت‌خواهانه در جوامع شیعی داشته است.
عاشورا، مصادف با دهم ماه محرم، یکی از مهم‌ترین مناسبت‌های مذهبی در تاریخ اسلام است. این روز به شهادت امام حسین (ع) و یاران وفادارش در واقعه کربلا در سال ۶۱ هجری قمری اختصاص دارد و در میان شیعیان جایگاه ویژه‌ای دارد. هر ساله این واقعه با مراسمی چون عزاداری، سینه‌زنی، روضه‌خوانی و راهپیمایی‌های مذهبی گرامی داشته می‌شود.
در برخی مناطق، عاشورا نه تنها یک روز مذهبی، بلکه رویدادی فرهنگی و اجتماعی محسوب می‌شود. مردم با اجرای آیین‌های سنتی مانند تعزیه و نخل‌گردانی، یاد و خاطره این واقعه را زنده نگه می‌دارند. عاشورا صرفاً یک حادثه تاریخی نیست، بلکه نقطه عطفی در تاریخ بشریت است؛ نماد ایستادگی در برابر ظلم، حق‌طلبی و فداکاری. امام حسین(ع) و یارانش در کربلا نه فقط برای جنگ، بلکه برای احیای ارزش‌های انسانی و اسلامی جان خود را فدا کردند. این واقعه نشان می‌دهد که چگونه یک گروه کوچک اما با ایمان و هدف مشخص می‌تواند در برابر قدرت بزرگ ایستادگی کند و تأثیر عمیقی بر تاریخ بگذارد. همچنین این واقعه الهام‌بخش جنبش‌های آزادی‌خواهانه در طول تاریخ بوده است.
برای بررسی ابعاد واقعه عاشورا و تأثیر آن بر هویت دینی و اجتماعی شیعیان و تحلیل تاریخی و فرهنگی حادثه کربلا، خبرنگار ایکنای خراسان رضوی، گفت‌وگویی با مسعود عمرانی، معاون آموزش، پژوهش و فرهنگی دانشگاه فرهنگیان پردیس شهید بهشتی و پژوهشگر شیعه‌شناسی، انجام داده است. کتاب ایشان با عنوان «سلوک ماتم» در سال ۱۳۹۶ به عنوان برترین کتاب سال عاشورا در کشور معرفی شد. مشروح این گفت‌وگو در ادامه می‌آید:
ایکنا_ چگونه واقعه عاشورا به عنوان یک عنصر هویت‌بخش در میان شیعیان تثبیت شده است؟
تثبیت عاشورا به عنوان رکن هویت شیعی به عوامل متعددی بازمی‌گردد. نخست اینکه شهادت امام حسین(ع) و یارانش به مثابه یک اسطوره مقاومت تبدیل شده است. این واقعه، الگویی برای پایداری در برابر ستم در تاریخ شیعه بوده و بر مظلومیت و عدالت‌خواهی تأکید دارد که حس تعلق عاطفی و اخلاقی را در میان پیروان تقویت می‌کند. نقش ائمه اطهار(ع) به ویژه امام سجاد (ع) و امام صادق (ع) در ترویج فرهنگ عاشورا و تشویق به عزاداری، این حادثه را به بخشی از مناسک دینی تبدیل کرده است. عاشورا همچنین دارای کارکرد سیاسی-اجتماعی بوده و در دوره‌هایی چون حکومت صفویه یا انقلاب اسلامی ایران به نماد مقابله با استبداد و تقویت هویت شیعی تبدیل شده است.
ایکنا_ چه عواملی باعث شده‌اند که عاشورا به یکی از ارکان اصلی هویت شیعی تبدیل شود؟
عاشورا در انسجام اجتماعی شیعیان نقش فراوانی دارد و به ایجاد همبستگی جمعی کمک می‌کند. آیین‌های مشترکی همچون دسته‌های عزاداری، تعزیه و روضه‌خوانی، جامعه شیعی را در فضای عاطفی و یکپارچه گردهم می‌آورد. این مناسک همچنین موجب تقویت شبکه‌های اجتماعی می‌شوند؛ به گونه‌ای که هیئت‌های مذهبی به کانون‌های ارتباطی پایدار تبدیل شده و پیوندهای محلی و فراملی میان شیعیان ایران، عراق، لبنان و پاکستان را مستحکم می‌کنند. همچنین این مناسک در حفظ مرزهای هویتی شیعی مؤثر است و شیعیان را از دیگر فرق متمایز می‌سازد و احساس تعلق به امت واحد را تقویت می‌کند.
ایکنا_ نقش عاشورا در شکل‌گیری فرهنگ مقاومت و عدالت‌خواهی در جوامع شیعی چیست؟
عاشورا الگویی برای مبارزه با ظلم است و شعار «هیهات منا الذلّه» به نماد مقاومت در برابر زورگویان تبدیل شده است. این شعار در جنبش‌های ضد استعماری مانند انقلاب الجزایر و انقلاب ۱۳۵۷ ایران بازتاب یافته است. گفتمان شهادت با عاشورا تولد یافته و تقدس شهادت فرهنگ فداکاری در راه عدالت را نهادینه کرده است. عاشورا همچنین دین و سیاست را به هم پیوند زده و ثابت کرده است که سکوت در برابر ظلم جایز نیست. این اصل مبنای مبارزات سیاسی شیعیان در تاریخ معاصر بوده است.
ایکنا_ چگونه عاشورا در هنرهای شیعی بازتاب یافته است؟
عاشورا در هنرهای شیعی تجلی گسترده‌ای دارد. در شعر و ادبیات، مرثیه‌سرایی‌هایی مانند «باز این چه شورش است...» اثر محتشم کاشانی و اشعار عربی مانند قصیده‌های ادیب‌الممالک فراهانی دیده می‌شود. در موسیقی آیینی، نوحه‌ها و آواهای سنتی مانند روضه در ایران و لطمیه در عراق رواج دارد. نقاشی و نگارگری، به ویژه در مکتب نقاشی قهوه‌خانه‌ای مانند آثار حسین قوللر آقاسی و مینیاتورهای دوره صفوی، بازنمایی واقعه کربلا را به تصویر کشیده‌اند. همچنین تعزیه و نمایش‌های آیینی که به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند، از مظاهر مهم فرهنگ عاشورا به شمار می‌آیند. در عرصه هنرهای تجسمی و معماری، استفاده از نمادهایی چون علم، طوق و پرچم در حسینیه‌ها و تکایا بسیار متداول است.
ایکنا _ چه نمادها و مفاهیمی از عاشورا در ادبیات شیعی برجسته شده‌اند؟
نمادهای برجسته عاشورا در ادبیات شیعی شامل آب، که نماد محرومیت امام حسین (ع) و یارانش از فرات است؛ خیمه‌های سوخته که نماد مصیبت اهل‌بیت می‌باشد؛ پرنده‌هایی که به مثابه گریه‌کنندگان بر شهدا در شعر عاشورایی ظاهر می‌شوند و عطش که هم معنای فیزیکی دارد و هم نماد عطش عدالت است. همچنین مفاهیمی چون پایان‌ناپذیری عاشورا، زنده بودن آرمان‌های حسینی و پیوند عاشورا با مهدویت و امید به ظهور منجی از جمله نمادهای کلیدی است.
ایکنا_ عاشورا چه پیامدهای سیاسی برای شیعیان داشته است؟
عاشورا پیامدهای سیاسی مهمی داشته که از آن جمله می‌توان به تقویت گفتمان اعتراض اشاره کرد. این واقعه به شیعیان آموخته که در برابر حکومت‌های جائر سکوت نکنند و این اصل پایه مبارزات سیاسی آنان بوده است. همچنین قیام امام حسین (ع) علیه یزید به نماد مشروعیت‌زدایی از حکومت‌های فاسد و غیردینی بدل شده است و شیعیان را به تعریف خود به عنوان «امت مقاوم» و مقابله با انفعال سیاسی ترغیب کرده است. شعار «یا لثارات الحسین» نیز به نماد قیام‌های شیعی تبدیل شده است.
ایکنا_ چگونه عاشورا به عنوان محرک جنبش‌های سیاسی و اجتماعی شیعی عمل کرده است؟
عاشورا همواره عامل محرک جنبش‌های سیاسی و اجتماعی شیعی بوده است. قیام توابین (۶۵ ه.ق) نخستین جنبش شیعی با شعار «انتقام خون حسین» و قیام مختار ثقفی (۶۶ ه.ق) با محور خون‌خواهی امام حسین (ع) نمونه‌هایی از این جنبش‌ها هستند. در دوره معاصر نیز انقلاب اسلامی ایران با شعار «هر روز عاشورا، هر زمین کربلا» و قیام‌های شیعی عراق و مقاومت حزب‌الله لبنان از فرهنگ عاشورایی الهام گرفته‌اند.
ایکنا_ نقش عاشورا در انقلاب‌ها و قیام‌های شیعیان چگونه بوده است؟
عاشورا الهام‌بخش رهبران قیام‌های تاریخی شیعی بوده است. رهبران قیام‌ها خود را «سربازان حسین (ع)» می‌دانستند و عزاداری به کنش سیاسی تبدیل شده است. مراسم عاشورا مانند راهپیمایی‌های میلیونی به صحنه اعتراض به حکومت‌ها بدل شده‌اند. همچنین فرهنگ فداکاری و تقدس شهادت عاشورا، شیعیان را برای مقابله با دشمنان قدرتمند آماده کرده است، مانند جنگ ایران و عراق.
ایکنا_ عاشورا چه تفاوتی با سایر قیام‌های مذهبی در تاریخ دارد؟
عاشورا در هدف اصلی خود احیای دین و امر به معروف بوده و به اسطوره‌ای فرازمانی تبدیل شده است. پیام مرکزی عاشورا «مرگ با عزت بهتر از زندگی با ذلت» است. نتایج استراتژیک عاشورا شکست نظامی و پیروزی ایدئولوژیک ماندگار است. در حالی که سایر قیام‌های مذهبی بیشتر برای کسب قدرت سیاسی یا انتقام شخصی بوده‌اند و تأثیرات کوتاه‌مدت و محدود داشته‌اند، عاشورا هویتی جهان‌شمول و اخلاقی خلق کرده است.
ایکنا_ چرا عاشورا به عنوان الگویی منحصربه‌فرد در تاریخ اسلام شناخته می‌شود؟
عاشورا تنها رویدادی است که شکست قهرمانانه در آن به نماد پیروزی ابدی تبدیل شده است. امام حسین (ع) با انتخاب شهادت، ایمان و آزادگی را در هم آمیخته و وفاداری به دین و دفاع از کرامت انسانی را تثبیت کرده است. پیام عاشورا که «اگر دین ندارید، آزاده باشید!» فراتر از مرزهای مذهبی است و الهام‌بخش جنبش‌های عدالت‌خواه جهانی مانند مبارزات گاندی و نلسون ماندلا بوده است. عاشورا به زنده ماندن فرهنگ شیعه کمک کرده و تنها رویدادی است که پس از ۱۴ قرن هنوز با همان شدت عاطفی هر سال بازسازی و در حافظه جمعی شیعیان حفظ می‌شود.
انتهای پیام
