نگاهی به مدارس تاریخی اطراف حرم رضوی از گذشته تاکنون
تعدادی مدرسه تاریخی در اطراف حرم مطهر رضوی ساخته شده‌اند که برخی از آنها یا تخریب شده و تبدیل به یک رواق یا صحن شده‌اند یا هنوز پابرجا بوده و کاربرد آموزشی دارند.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی و به نقل از آستان نیوز، وقتی به تاریخ حرم مطهر رضوی نگاهی می‌اندازیم با ویژگی‌ها و موضوعات خاصی روبه‌رو می‌شویم که هر کدام در دل خود روایتی طولانی و قدمت‌دار دارند. به‌عنوان مثال، تعدادی از مدارس تاریخی که در قرون گذشته ساخته شده‌اند و هر کدام از آنها علاوه بر تاریخچه‌ای طولانی، هم معماری‌های ویژه و زیبا داشتند و هم به‌عنوان یک فضای آموزشی، سال‌های زیادی در این عرصه فعال بوده‌اند، اما با توسعه حرم مطهر رضوی در قرون متمادی با دستور مدیران وقت، یا تخریب و به رواق یا صحنی در این مکان مطهر تبدیل شده‌اند یا همچنان فعال‌اند و کارایی مختلفی دارند. «بالاسر»؛ نزدیک‌ترین مدرسه به صحن عتیق حرم مطهر رضوی
«بالاسر» از مدارس علميه تاريخى شهر مشهد بوده كه به علت قرارگرفتن در قسمت بالاسر ضريح حضرت رضا(ع)، به اين نام مشهور شده است، محل دقيق آن در حاشيه بازار زنجير واقع شده كه از شمال به صحن انقلاب (عتیق) و از جنوب به مدرسه پريزاد، از شرق به مسجد بالاسر و ديگر بيوتات متبركه رضوى و از غرب نيز به بازار زنجير محدود میشده است.
اگرچه تاريخ بناى نخستين واقف و بانى مدرسه بالاسر به‌روشنی معلوم نيست، اما برخى از تاريخ‌نگاران معتقدند، بانى آن، شاهرخ، فرزند امير تيمور است و قبر نوه او ابوالقاسم بابر نیز در زير گنبد شمال شرقى واقع شده است، بر همين اساس برخى از مورّخان از اين مدرسه به «مدرسه شاهرخى» ياد كردهاند كه به‌مرور زمان به همان ترتيبى كه گذشت به «مدرسه بالاسر» تغيير نام یافت.
مساحت اين مدرسه 250 متر در دوطبقه و شامل 27 حجره كه حياط در مركز ساختمان و حجرهها در چهار ضلع آن قرار داشتهاند. دو ايوان يكى در ضلع جنوبى و ديگرى در ضلع شرقى اين بنا قرار داشته و ايوان جنوبى به‌عنوان مسجد و مَدْرس و ايوان شمالى به‌عنوان مَدْرس، مورد استفاده قرار مى‌گرفته است. از ويژگىهاى خاص اين مدرسه تاريخی، ايوان مجلّل و باشکوه غرب مدرسه است كه داخل بازار زنجير قرار داشته است. ايوان یاد شده داراى كتيبهاى زيبا با خط نستعليق بوده كه اشعارى مربوط به زمان تعمير مدرسه بر آن نقش بسته است. اين مدرسه در آستانه پيروزى انقلاب به علت آنكه توليت آستان قدس و صاحب‌نظران به اين نتيجه رسيدند كه زمين متعلق به آستان قدس بوده كه به مدرسه تبديل شده، آن را تبديل به رواق با شكوهى به نام دارالولايه كردهاند.
از ساخت مدرسه «پريزاد» تا ویژگی‌های شاخص آن در معماری
پريزاد خانم، نديمه مخصوص گوهرشاد آغا، مدرسه پریزاد را در سال 823 (ه.ق) ساخت و آن را با تمام اماکن اطرافش وقف کرد. اين بنا اكنون در ضلع غربى بيوتات بالاسر بقعه مطهر امام رضا(ع) روبه‌روى مدرسه دو در و جنب رواق بزرگ دارالولايه واقع شده است.
بسیاری از تاریخ‌نگاران پس از بازدید از این مدرسه، دیدگاه‌های متفاوتی درباره آن نوشته‌اند، به‌عنوان‌مثال، فريزر سياح انگليسى درباره اين مدرسه، چنين نوشته است: «مدرسه پريزاد خانم كه بناى كوچكى است، یک زن از نديمههاى گوهرشاد آغاست و در همان وقت كه خانم او مسجد گوهرشاد را می ساخت، او نيز اين مدرسه را بنا كرد و وقف کرد تا بيست الی سى نفر در اين مدرسه سكنى کنند.»
مدرسه پریزاد، همانند ديگر مدارس دوره تيموريان بنايى چهارایوانی به مساحت 300 مترمربع است در دوطبقه، شامل 22 حجره و چهار ايوان در چهار سمت حياط كوچک مدرسه، پيشانى ايوانچه حجرهها و نماى داخل ايوان‌ها كه به‌عنوان، مسجد و مَدْرس كاربرى دارد با كاشی‌هاى معرّق و گچ‌بری‌‌هاى زيبا و باشکوه آراسته شده است. بنا بر كتيبهاى كه در سر در بيرونى مدرسه موجود است، در سال 1091(ه. ق) توسط نجفقلی خان، بيگلربيگى قندهار و به سعى محمدباقر بيک و ميرزا شكراللَّه تعميراتى در آن انجام شده است و به علت مرمت‌هاى متعدد بنا، آثار هنرى و تاريخى اصيل دوره تيمورى در آن بر جا نمانده، اما در بازسازی‌های انجام شده، شكل و طرح اصلى مدرسه، همچنان حفظ شده است.
این را هم باید در ادامه این بخش اضافه کنیم که هم‌اکنون از این مدرسه به‌عنوان مرکز پاسخ‌گویی به سؤالات دینی و اطلاع‌رسانی استفاده می‌شود که شامل بخش‌های پاسخ‌گویی به مسائل شرعی به‌صورت حضوری و تلفنی، مشاوره دینی، حلقه‌های معرفت، حرم‌شناسی، رایانه و اطلاع‌رسانی است.
اصیل‌ترین نمونه‌های معماری عصر تیموری در مدرسه «دو در»
وقتی طرح اوليه مدرسه «دو در» را پايه‌ريزى مى‌كردند، در حاشيه معروف‌ترين بازار مشهد به نام بازار زنجير قرار داشت كه از شمال به کاروان‌سرای وزير نظام، از جنوب به کاروان‌سرای ناصرى، از مغرب به محلهها و مغازههاى اطراف اماكن متبركه رضوى و از مشرق به بازار زنجير محدود میشده است. این مدرسه هم‌اكنون در جنوب غربى حرم مطهر امام رضا(ع) روبه‌روى مدرسه پريزاد و شرق صحن جمهورى اسلامى قرار دارد. اين اثر تاريخى توسط يكى از فرماندهان دوره تيمورى به نام امير يوسف خواجه بهادر ملقّب به غیاث‌الدین در دوران سلطنت ميرزا شاهرخ در سال 843.ق احداث شد، مدتى به نام بانى اوليهاش به يوسف خواجه و سپس به دو در - به علت وجود دو ورودى در شرق و غرب مدرسه - ، مشهور شده است.
این مکان، از لحاظ تزیینات، کاشی‌کاری، خطوط و نقوش متنوع از اهميت ويژهاى برخوردار است، كتيبه سردر مدرسه كه با خط ثلث زيبايى نوشته شده دربردارنده نام پادشاه وقت، بانى و سال احداث مدرسه است. شعرهاى فارسى كه بر برخى قسمتهاى نماى بيرون و به‌خصوص پيرامون دو گنبد مدرسه نقش بسته از ديگر ويژگىهاى اين بناست. در دو سوى ورودى مدرسه، چهار قاب بسيار نفيس از هنر معرق قرار دارد كه بر روى هر يك عباراتى به عربى نوشته شده است. از ويژگىهاى معمارى اين بنا، نوع طراحى و آرايش دو گنبد زيباى مدرسه است كه به رنگ آبى آسمانى در دو ضلع جنوب غربى و شرقى مدرسه، قرار دارد.
از موقوفات و واقفان اوليه مدرسه دو در اطلاعى در دست نيست، اما در سال 1303(ه.ق)،10 باب دكان در جنب مدرسه با درآمد سالانه 250 تومان جزء موقوفات آن بوده است، به‌طوری‌که موقوفات این مدرسه در سال 1349(ه.ش)، به 4800 تومان گزارش شده و حدود 80 طلبه در آن ساكن و مشغول تحصيل بوده‌اند.
مدرسه «مستشار یه»؛ از ساخت تا تخریب
مدرسه «مستشاریه»، در شمال غربى صحن كهنه و پشت ايوان عباسى، متصل به مدرسه ميرزا جعفر قرار داشته، اما تاريخ دقيق بناى آن معلوم نيست، ولى از منابع تاريخى چنين بر مىآيد كه در زمره چهار مدرسهاى است كه در زمان سلطنت ميرزا شاهرخ (807 – 850.ق) احداث شده است.
اين بناى تاريخى در سال 1315(ه.ش) پس از واقعه مسجد گوهرشاد متروک و حجرههاى غربى آن نیز خراب شد و آن را ضميمه دكاكين آستان قدس در بازار سنگ‌تراش‌ها مىكنند و بقيه مدرسه نيز به مرور ايام به واسطه نزول برف و باران و عدم توجه اولياى امور، مخروبه مىشود تا اينكه سرانجام در سال 1354(ه. ش) ، اندک آثار باقيمانده نيز توسط نایب‌التولیه وقت جهت بازسازى اطراف حرم مطهر امام رضا(ع)، تخريب می‌شود. از وضعيت ساختمان مدرسه اطلاع دقيقى موجود نيست، گر چه از منابع تاريخى چنين مستفاد مىشود كه اين مدرسه بسيار كوچک و داراى هفت تا هشت حجره و يک مَدْرس بوده است.
مدرسه «خيرات خان»؛ مدرسه در دل حوزه علمیه مشهد
مدرسه «خيرات خان»، از مدارس عهد صفويان در حوزه علميه مشهد است، بانى آن خيرات خان از اعيان و بزرگان آن عصر است كه اين بنا را در سال 1057.ق احداث کرده و وى در اثناى ساخت مدرسه درگذشته است. اين مدرسه هم‌اكنون در مجموعه اماكن و بيوتات آستان قدس رضوى در ضلع شمال شرقى حرم مطهر حضرت رضا(ع) جنب مهمان‌سرای آستان قدس واقع شده است، اما زمانى كه طرح آن ريخته مىشد، در حاشيه يكى از بست‌هاى اصلى و مهم شهر به نام «بست پايين خيابان» قرار داشت و از دو سمت، توسط چندين دربند مغازه، محصور شده بود.
حجرههاى این مدرسه در دو طبقه در چهار سمت حياط مدرسه قرار دارند كه در مقابل هر حجره در دوطبقه يک ايوان است، تزیینات هنرى مدرسه اندک و مختص به كاشی‌كارى هفت‌رنگ لچكىهاى ايوانچهها و ايوان‌هاى شمالى و جنوبى و در بقيه سطوح از آجر خشتی، استفاده شده است.
مدرسه «باغ رضوان» مکانی برای اسكان طلبه‌ها
مدرسه «باغ رضوان»، از مدارس دوره معاصر شهر مشهد، در قسمت شمالى اماكن متبركه، حاشيه ميدان بزرگ حرم مطهر رضوى كه از سمت شرقى به مسافرخانه و اداره متوفيات و تعدادى اماكن عمومى و از سمت جنوب به ميدان حرم مطهر و از شمال و غرب به بازارچه حاج آقاجان، محدود مىشده و ازآنجا که حجرههاى طبقه دوم باغ يا صحن رضوان به طلاب اختصاص داده شده بود، به مدرسه باغ رضوان شهرت يافت.
در مدرسه باغ رضوان، برنامه آموزشی منظم و خاصى وجود نداشت و بيشتر از امكانات آن براى اسكان طلبه‌ها، استفاده مىشد، البته تنها يک درس، توسط مرحوم فقيه سبزوارى چند سال در يكى از شبستان‌هاى آن تدريس مىشد. مدرسه باغ رضوان در سال 1354(ه.ش) ، تخريب و به فضاى سبز تبديل شد که آيت‌اللَّه فقيه سبزوارى نيز پس از فوت در سال 1345(ه.ش)، در محل مدرسه باغ رضوان، به خاک سپرده شد.
مدرسه «سليمانيه»؛ مدرسه‌ای بدون تزئینات و آرایه‌های هنری
مدرسه سليمانيه، از مدارس دوره قاجاريه در حوزه علميه مشهد كه در انتهاى بازار بزرگ، مقابل مسجد تاريخى و معروف 72 تن (مسجدشاه)، كه از شمال به منازل مسكونى، از غرب به كوچه راسته حمام و از جنوب و شرق به كوچه آيت اللَّه سبزوارى منتهى مىشد. اين بنا زمان حكومت آغامحمدخان قاجار، توسط سليمان خان ملقب به اعتضاد الدوله از اميران و بزرگان قاجار، بنا شد، از این رو به سلیمانیه شهرت يافت.
تاريخ احداث بنا به‌روشنی معلوم نيست، اما چون در زمان سلطنت آغامحمدخان (1311– 1345.ق) بنا شده و وى در سال 1210 به مشهد آمده، به‌احتمال‌قوی در سال‌هاى 1210 و 1211(ه.ق)، احداث شده است. اين بنای قديمى، از هرگونه تزئینات و آرايههاى هنرى خالى بود و تنها در راهرو آن سنگ بزرگى كه سال احداث مدرسه و نام بانى آن به انضمام موقوفات و تعميرات در آن حک شده بود، قرار داشت.
اين مدرسه در نهایت به علت فرسودگى در سال 1359 تخريب و ساختمان جديدى با زير بناى 1800 مترمربع در دوطبقه احداث شد كه داراى 42 حجره و امكانات قابل توجهی بود، همچنین، در سال 1334(ه.ش)، داراى كتابخانه ارزشمندى شده كه 150 جلد كتاب خطى و 30 جلد كتاب چاپى داشته است.
اين مدرسه تاريخى در سال 1378(ه.ش)، به دليل توسعه اماكن متبركه تخريب و زمينى در انتهاى كوچه چهار باغ توسط آستان قدس رضوى در اختيار اداره اوقاف قرار داده شد كه از سال 1381 احداث ساختمان جديد شروع شده ولى تاكنون به بهره‌بردارى نرسيده است.
ساخت مدرسه «پايين پا» در دوران صفویه
مدرسه «پایین پا»، از مدارس تاريخى عهد صفويان، بانى آن «ميرزا سعدالدين» از امرا و بزرگان عهد صفويان است كه اهل علم و داراى ذوق و شعر نيز بوده است. اين بنا ابتدا به نام بنیان‌گذارش به «سعديه» يا «سعدالدين» معروف بوده، اما از آنجا كه در اطراف مدرسه چند تيمچه و کاروان‌سرا، شامل تعدادى مغازه معروف به پايين پا وجود داشته است اين مدرسه نيز در بين مردم به مدرسه پايين پا مشهور شده است.
اين بنا در قسمت شرقى مسجد گوهرشاد متصل به مقبره شيخ بهائى قرار داشته است، نويسنده کتاب شمس الشموس در اين باره مىنويسد: در جنوب مدرسه علی‌نقی ميرزا كه در مشرق مسجد گوهرشاد است، فضايى بود كه برف‌انداز مسجد بوده، در چهار طرف آن فضا، دكاكين صحافى و زرگرى و غيره بود كه شكل تيمچهاى را به خود گرفته بود و به نام پايين پا موسوم بود، در طرف شرقى آن فضا، مقبره مرحوم شيخ بهايى بود كه در دوران صفويه ساخته و در قسمت جنوب شرقى و جنوب پايين پا، پشت دكاكين دو باب مدرسه علوم دينى بود، مدرسه جنوبى آن تقريباً متروك شده و محل كسب قرار گرفته و مدرسه جنوب شرقى آن معروف به «سعديه» و داراى دو در خروجى يكى به محوطه پايين پا و ديگرى به كوچه حمام ميرزا، مفتوح بود.
اين مدرسه در سال 1310(ه. ش)، بر اثر تعميرات داخلى آستان قدس و خيابان‌كشى اطراف حرم مطهر، تخريب شد.
مدرسه «حاج حسن» مربوط به عصر صفويه
مدرسه «حاج حسن» در حاشيه شمالى بالا خيابان (خيابان شيرازى) حدفاصل دو مدرسه نواب و باقريه قرار داشت كه از شمال به مسافرخانه حسينى، از غرب به گاراژ شمس و از شرق به مدرسه باقريه متصل بود. برابر سنگ‌نبشته سر در ورودى مدرسه، اين بنا در زمان سلطنت شاه سليمان صفوى به دستور ملک بهزاد از اعيان و اشراف آن عصر ساخته شده است. اين مدرسه ابتدا به بهزاديه مشهور بوده ولى به علت آنكه بعداً فردى به نام حاج حسن آن را مرمت و بازسازى كرده بود، به حاج حسن، شهرت يافت.
اين مدرسه به‌رغم محدوديت مساحت و بنا از نظر شمار طلاب و برنامههاى آموزشى از رونق خاصى برخوردار بوده، چنان كه در سال 1346(ه. ش)، حدود 65 نفر و در سال 1351(ه.ش) با اندكى افزايش حدود 80 نفر طلبه داشته است. اين مدرسه تاريخى در سال 1354(ه. ش)، به دليل طرح توسعه اطراف حرم مطهر امام رضا (ع) تخريب و تبديل به فضاى سبز شد.
انتهای پیام 
