ایفای نقش علمای شیعه در بازتولید گفتمان نوین اسلامی
پژوهشگر دینی گفت: علمای برجسته شیعه در بازتولید و تقویت گفتمان نوین اسلامی نقشی مؤثر و ماندگار ایفا کرده‌اند از جمله این چهره‌های تأثیرگذار، علامه طباطبایی(ره) است که در تأسیس حوزه علمیه قم و به‌کارگیری روش‌های نوین آموزشی، سهم بسزایی در شکل‌گیری گفتمان اسلامی نوین داشت.
علمای شیعه در طول تاریخ، نه‌تنها حافظان میراث اهل بیت(ع) بوده‌اند، بلکه با نگاهی ژرف و رویکردی تحول‌گرا، فرهنگ اسلامی را در بسترهای گوناگون اجتماعی، علمی و سیاسی نهادینه کرده‌اند. آنان با تأکید بر عقل و استدلال، توانستند مبانی دینی را از سطح تقلید صرف به مرحله‌ای از تفکر انتقادی و اجتهادی ارتقا دهند. این نگاه عقل‌محور، فرهنگ اسلامی را از جمود فکری نجات داد و آن را به بستری برای رشد و پویایی تبدیل کرد. با تأسیس حوزه‌های علمیه و تربیت شاگردانی چون علامه طباطبایی، شهید مطهری و امام خمینی(ره)، علمای شیعه نه‌تنها دانش را منتقل کردند، بلکه روحیه پرسشگری، تعهد اجتماعی و بینش فرهنگی را در نسل‌های بعدی نهادینه ساختند. همچنین در مواجهه با جریان‌های تحریف‌گرایانه، علمای شیعه با نگارش آثار اصیل، پاسخ به شبهات و روشنگری در منابر و رسانه‌ها، از اصالت فرهنگ اسلامی دفاع کردند. این مقاومت، فرهنگ شیعی را به یکی از پایدارترین جریان‌های فکری در جهان اسلام بدل ساخت.
خبرنگار ایکنا از خراسان‌رضوی، درباره نقش علمای شیعه در گسترش فرهنگ اسلامی با حجت‌الاسلام مسعود عمرانی، معاون آموزش، پژوهش و فرهنگی دانشگاه فرهنگیان پردیس شهید بهشتی گفت‌وگویی انجام داده است، که در ادامه می‌خوانیم؛
ایکنا_ علمای شیعه در طول تاریخ چه نقشی در تبیین و تثبیت اصول فرهنگ اسلامی ایفا کرده‌اند؟
علمای شیعه در طول تاریخ، نقشی بنیادین در تبیین، تثبیت و پاسداری از اصول فرهنگ اسلامی ایفا کرده‌اند. آنان با تدوین منابع فقهی، کلامی و اخلاقی، همچون کتب اربعه حدیثی، پایه‌های نظری و معرفتی فرهنگ اسلامی را استوار ساخته و در حفظ اصالت دینی نقش‌آفرینی کرده‌اند.
در برهه‌هایی از تاریخ، به‌ویژه در دوره صفویه، علما با پیوند میان دین و سیاست، به نهادینه‌سازی هویت شیعی پرداختند. نقشی که چهره‌هایی چون محقق کرکی به‌خوبی ایفا کردند و بدین‌ترتیب، در مقابله با انحرافات عقیدتی و اجتماعی زمان خود مؤثر بودند. علمای شیعه با استناد به اصل اجتهاد، توانستند اصول ثابت دین را با نیازهای متغیر جوامع در حال تحول هماهنگ کنند؛ چنان‌که در نظریه ولایت‌فقیه امام خمینی(ره)، شاهد تبلور این اجتهاد پویا هستیم.
در واقع، علمای شیعه همواره کوشیده‌اند تا دین را از حاشیه به متن زندگی اجتماعی بیاورند و آن را در قلب مناسبات انسانی و اجتماعی جای دهند. در دوران معاصر نیز، از نهضت مشروطه تا انقلاب اسلامی، این علما با تبیین مفاهیمی چون عدالت، آزادی و کرامت انسانی، فرهنگ اسلامی را به نیرویی محرک برای تحول اجتماعی تبدیل کرده‌اند.
ایکنا_ چگونه حوزه‌های علمیه به‌عنوان مراکز تربیت علما در شکل‌گیری جریان‌های فرهنگی اسلامی مؤثر بوده‌اند؟
حوزه‌های علمیه به‌عنوان مراکز تربیتی مؤثر، نقشی کلیدی در پرورش نخبگان فکری و دینی ایفا کرده‌اند. حوزه‌هایی چون قم و نجف با بهره‌گیری از نظام آموزشی حلقه‌های درسی، علمای دین را در سه سطح «مقدمات»، «سطح» و «خارج» پرورش داده و ساختاری منظم برای تربیت علمی و معنوی طلاب فراهم ساخته‌اند.
این حوزه‌ها علاوه بر آموزش سنتی، به تولید گفتمان فرهنگی نیز پرداخته‌اند. دروس فلسفی همچون «شرح اشراق ملاصدرا» و تفسیرهای عمیق و نوآورانه‌ای مانند «المیزان» علامه طباطبایی، از جمله پایه‌های فکری و نظری تفکر اسلامی نوین به شمار می‌روند که در حوزه‌های علمیه تکوین یافته‌اند.
از سوی دیگر، حوزه‌های علمیه نقش مهمی در شبکه‌سازی جهانی ایفا کرده‌اند؛ به‌گونه‌ای که با راه‌اندازی شعبات و مراکز آموزشی در مناطقی از آفریقا، اروپا و آمریکا، زمینه‌های گسترش گفتمان شیعی در سطح بین‌المللی را فراهم کرده‌اند.
ایکنا_ نقش علمای برجسته‌ای مانند علامه طباطبایی یا شهید مطهری در بازتولید گفتمان اسلامی نوین چه بوده است؟
علمای برجسته شیعه در بازتولید و تقویت گفتمان نوین اسلامی نقشی مؤثر و ماندگار ایفا کرده‌اند. از جمله این چهره‌های تأثیرگذار، علامه طباطبایی(ره) است که با نگارش تفسیر گران‌سنگ المیزان، کوشید تا قرآن کریم را در پرتو مباحث فلسفی، علمی و جامعه‌شناختی معاصر تبیین کند. افزون بر این، حضور فعال ایشان در تأسیس حوزه علمیه قم و به‌کارگیری روش‌های نوین آموزشی، سهم به‌سزایی در شکل‌گیری گفتمان اسلامی نوین داشت.
شهید مرتضی مطهری(ره) نیز با رویکردی جامع، در جهت تلفیق سنت و مدرنیته تلاش کرد. آثار او نظیر علل گرایش به مادی‌گری و نظام حقوق زن در اسلام، نمایانگر این تلاش برای پاسخ‌گویی به پرسش‌های جدید با حفظ ریشه‌های اصیل دینی است. شهید مطهری همچنین از پایه‌گذاران گفتمان انقلاب اسلامی به‌شمار می‌رود و مفاهیمی همچون عدالت اجتماعی و عقلانیت دینی، در اندیشه و آثار او جایگاهی محوری دارند.
ایکنا_ چگونه علمای شیعه توانسته‌اند ارزش‌های اسلامی را به زبان نسل‌های جدید منتقل کنند؟
علمای شیعه در راستای انتقال ارزش‌های اسلامی به نسل جدید، همواره از شیوه‌های نوین تبلیغی بهره جسته‌اند. آنان با درک شرایط اجتماعی و فرهنگی عصر حاضر، تلاش کرده‌اند تا پیام دین را با زبان روز و ابزارهای جدید به مخاطبان جوان منتقل کنند.
برای نمونه، حجت‌الاسلام علیرضا پناهیان با بهره‌گیری از ابزارهای هنری نظیر فیلم و پویانمایی، گام مؤثری در ترویج آموزه‌های اسلامی در میان نسل جدید برداشته است. همچنین شهید مرتضی مطهری(ره) با نگارش آثاری چون داستان راستان، با زبانی ساده و قابل فهم برای عموم، به انتقال مفاهیم دینی به جوانان پرداخته است.
در کنار این تلاش‌های فردی، نهادسازی مردمی نیز در دستور کار علمای شیعه قرار گرفته است. ایجاد تشکل‌ها و مؤسساتی همچون مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و بنیاد علمی فرهنگی آیت‌الله بروجردی، گویای اهتمام جدی به آموزش، تربیت و هدایت فکری نسل جوان در مسیر ارزش‌های اسلامی است.
ایکنا_ آیا علمای دینی توانسته‌اند با رسانه‌های نوین ارتباط مؤثری برقرار کرده و فرهنگ اسلامی را در فضای مجازی گسترش دهند؟
تعامل علمای دینی با رسانه‌های نوین در سال‌های اخیر تا حدودی شکل گرفته و اقدامات موفقی نیز در این راستا به انجام رسیده است. راه‌اندازی شبکه‌های اجتماعی توسط علما و مراجع، با میلیون‌ها دنبال‌کننده، نظیر سایت رسمی مقام معظم رهبری، یا ایجاد پلتفرم‌های آموزشی همچون اسکای‌روم حوزه، از جمله تلاش‌هایی است که نشان‌دهنده ورود مؤثر علمای دینی به عرصه رسانه‌های دیجیتال و گسترش فرهنگ اسلامی در فضای مجازی است.
با این حال، این حوزه همچنان با چالش‌هایی جدی مواجه است. مهم‌ترین چالش، ضعف در تولید محتوای جذاب و رقابتی برای نسل جوان در برابر موج گسترده و پرجاذبه رسانه‌های غربی است؛ موضوعی که می‌تواند اثربخشی پیام دینی را در میان مخاطبان جوان با مخاطره مواجه سازد و نیازمند بازاندیشی در شیوه‌های محتواپردازی و استفاده از ظرفیت‌های نوین رسانه‌ای است.
ایکنا_ نقش علما در مواجهه با چالش‌های فرهنگی معاصر مانند سکولاریسم و نسبی‌گرایی چگونه بوده است؟
باید قبول کنیم که در شرایط فعلی علما با چالش‌های فرهنگی معاصر از جمله سکولاریسم و نسبی‌گرایی مواجه‌اند. برای مواجهه با سکولاریسم با تأکید بر خودبسندگی دین در اداره جامعه مانند کتاب ولایت‌فقیه امام خمینی(ره) علما نقش‌آفرینی کرده‌اند. در نقد فلسفی مبانی سکولاریسم هم از سوی شهید مطهری کتاب در اصول فلسفه و روش رئالیسم مواجهه مؤثری صورت گرفته است برای مواجهه با چالش نسبی‌گرایی هم با دفاع از حقیقت‌گرایی دینی با استناد به عقلانیت و برهان (مانند آثار آیت‌الله جوادی آملی) نقش‌آفرینی شده است.
ایکنا_ چه سیاست‌هایی باید اتخاذ شود تا نقش علمای شیعه در ترویج فرهنگ اسلامی بیشتر تقویت شود؟
برای تقویت نقش علما راهکارهایی به نظر می‌رسد در سیاست‌گذاری کلان، ایجاد شورای عالی فرهنگی علما برای هماهنگی بین حوزه و نهادهای دولتی و اختصاص بودجه به تولید محتوای دیجیتال از سوی طلاب جوان مؤثر است. اصلاح آموزشی و افزودن دروس رسانه شناسی، جامعه‌شناسی و روانشناسی به دروس حوزوی می‌تواند نقش علمای شیعه را در ترویج فرهنگ اسلامی بیشتر تقویت کند.
ایکنا_ چگونه می‌توان علمای شیعه را در فرآیند تولید محتواهای فرهنگی ـ آموزشی مشارکت داد؟
از جمله راهکارهای عملی برای مشارکت علمای شیعه در تولید محتوای فرهنگی، راه‌اندازی استودیوهای حوزوی برای ساخت پادکست، مستند و انیمیشن است و همچنین همکاری با نخبگان دانشگاهی در پروژه‌های مشترک مانند کنگره‌های بین‌المللی علامه طباطبایی باعث می‌شود علمای شیعه در فرآیند تولید محتواهای فرهنگی-آموزشی مشارکت کنند.
ایکنا_ به نظر شما چه موانعی باعث کاهش تأثیرگذاری علمای شیعه در فضای فرهنگی امروز شده است؟
موانع کاهش تأثیرگذاری علمای شیعه در فضای فرهنگی در فضای امروز را در دو بخش درون ساختاری و برون ساختاری می‌توان خلاصه کرد. موانع درون ساختاری را می‌توان روش‌های سنتی تبلیغی غیر جذاب برای نسل دیجیتال و ضعف در زبان‌های خارجی برای ارتباط با جهان برشمرد و موانع برون ساختاری، شامل هجمه رسانه‌ای غرب علیه مرجعیت دینی و محدودیت‌های مالی برای پروژه‌های فرهنگی بزرگ است. برای افزایش اثرگذاری علمای شیعه در فضای فرهنگی امروز نیازمند تحول هستیم که این تحول به عزم جمعی حوزه‌های علمیه، دولت و نخبگان فرهنگی نیاز دارد.
انتهای پیام
