نگاهی به عدالت بین نسلی در قرآن

آیا آیات قرآن درباره «امانت» و «فساد در زمین» می‌تواند مبنای مسئولیت نسبت به نسل‌های آینده باشد و چگونه می‌توان مفهوم عدالت بین نسلی را در مدیریت منابع طبیعی تبیین کرد؟ در همین خصوص مجتبی انصاری مقدم، استاد دانشگاه و پژوهشگر علوم قرآن و حدیث یادداشتی در اختیار ایکنای خراسان‌‌ رضوی قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم؛

آیات قرآن درباره «امانت» و نهی از «فساد در زمین» دست‌کم از دو جهت می‌تواند مبنای اخلاقی و حقوقیِ مسئولیت نسبت به نسل‌های آینده قرار گیرد. نخست، نقش انسان به‌عنوان خلیفه و حامل امانت (به‌صورت صریح در آیات مربوط به خلیفه و امانت) حکم‌کننده یک تکلیف نمایندگی زمانی است: اگر جهان و سرمایه‌های طبیعی امانتی در اختیار بشر نهاده شده، این امانت‌داری اقتضا می‌کند که منفعت آن به‌طور عادلانه و پایدار به بهره‌برداران بعدی نیز برسد و نه اینکه مصرف کنونی حقوق آینده را ساقط کند.

 دوم، آمیزه قرآنی امانت‌داری و نهی از افساد (آیات درباره «فساد فی‌الارض») یک قید اخلاقی و نهادی بر هر بهره‌برداری بی‌حد و حساب می‌گذارد، یعنی نهی از فساد، صرفاً منع از خسارت کوتاه‌مدت نیست، بلکه قاعده‌ای برای جلوگیری از تخریب ساختاری نظام‌های زیستی و اجتماعی است که نسل‌های آینده بر آن‌ها اتکا خواهند داشت. از این منظر، اگرچه قرآن به‌صورت فقهی‌ ـ‌ قانونی صریحاً حقوق نسل‌های آینده را نام‌گذاری نکرده، اما با استقراء از اصول کلی امانت، قسط و مسئولیت‌پذیری می‌توان حکم به وجود تکلیف بین‌ نسلی داد.

برای تبیین و اعمالِ مفهوم عدالت بین نسلی در مدیریت منابع طبیعی لازم است آموزه‌های فوق به اصول و سازوکارهای عملی ترجمه شود: اصل امانت‌داری در قالب سیاست‌هایی مانند تعیین سهمیه‌های برداشت پایدار، حفظ مناطق حفاظت‌شده و استقرار ذخایر طبیعی، اصل جلوگیری از افساد در قالب ارزیابی‌های زیست‌محیطی پیشاپیش، اصل «آسیب‌پذیری کاهش‌یافته» و قاعده «آلوده‌کننده باید بپردازد» و اصل قسط و توازن در قالب توزیع عادلانه منافع و هزینه‌ها میان نسل‌ها.

 از نظر فقهی نیز مفاهیمی مانند مصالح عمومی (مصالح) و ناظر بودن بر امانت می‌توانند توجیه‌گر ایجاد نهادهای بین‌نسلی (مثلاً اموال یا تراست‌های زیست‌محیطی، نهادهای نظارتی با افق زمانی بلند، یا مرجعیت‌های حقوقی که از منافع آیندگان دفاع کنند) باشند. در نتیجه، ترکیب استدلال قرآنی با ابزارهای مدرن سیاست‌گذاری و حقوقِ محیط‌ زیست، عدالت بین نسلی را هم به‌عنوان یک تکلیف اخلاقی ـ دینی و هم به‌عنوان چارچوب عملی برای مدیریت پایدار منابع طبیعی قابل دفاع و اجرا می‌سازد.