نعمت‌ها؛ دریچه‌هایی به سوی معرفت الهی

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، محمدعلی انصاری، صاحب تفسیر مشکاة و مفسر قرآن کریم، امروز ۲ مردادماه، در نشست مجازی با موضوع «و خدایی که در این نزدیکیست»، اظهار کرد: در مسیر شناخت پروردگار و درک ژرفای نعمت‌های الهی، گاهی تأمل در واژگان و مفاهیم دینی، ما را به بصیرتی تازه رهنمون می‌سازد؛ بصیرتی که نشان می‌دهد پشت هر نعمت، فرصتی برای قرب، و در هر لحظه‌ای از زندگی، دریچه‌ای به سوی معرفت الهی گشوده است.

وی ادامه داد: پس، سپاس خدایی را که به قدرت خویش در اوج است و به الطافش، نزدیک‌ترین حضور را در زندگی بندگان دارد؛ حمد از آن پروردگاری است که بخشنده‌ هر نعمت و مانع از هر غنیمت و فضلی است.

صاحب تفسیر مشکاة بیان کرد: واژه‌ «مانع»، برگرفته از ریشه‌ «منع» به‌معنای بازداشتن و نیز از «منحه» به‌معنای بخشش است. از همین‌رو در زبان عربی، «مِنَّة» به‌معنای هدیه و کادو به‌کار می‌رود و جمع آن، «مِنَن» است. اما آنچه در این مقام مورد تأکید است، آن است که خداوند، نه تنها مانع غنیمت نیست، بلکه بخشنده‌ هرگونه سود، بهره و فزونی است.

انصاری گفت: غنیمت، در لغت، به هر نوع سود و بهره‌ای اطلاق می‌شود که انسان از آن بهره‌مند گردد. در آیه‌ ۴۱ سوره‌ مبارکه‌ «انفال» آمده است: «وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ». برخی از اهل سنت این آیه را صرفاً ناظر به غنائم جنگی دانسته‌اند و از آن، اختصاص خمس به غنائم جنگی را برداشت کرده‌اند، در حالی که این تفسیر لغوی و ادبی پذیرفته نیست؛ زیرا واژه‌ «غنیمت» در زبان عربی، به‌طور مطلق به هر نوع سود و بهره‌ای اطلاق می‌شود، نه‌فقط آنچه در میدان جنگ به دست می‌آید.

وی افزود: در ادبیات فارسی نیز چنین کاربردی را می‌بینیم: «دم را غنیمت بدان»، «جوانی غنیمت است»، «این هم غنیمتی‌ست، از دستش نده». یعنی هر فرصتی که سود و بهره‌ای در خود دارد، «غنیمت» است. این واژه، دلالت بر ارزش فرصت‌ها و نعماتی دارد که خداوند در مسیر زندگی انسان‌ها قرار می‌دهد.

صاحب تفسیر مشکاة بیان کرد: حضرت امیرالمؤمنین(ع) چه زیبا می‌فرمایند که: «ما نه کل غنیمت»؛ یعنی آن‌که بخشنده‌ همه‌ غنیمت‌هاست. فرصت‌ها، نعمت‌ها، بهره‌ها، همه در سفره‌ گسترده‌ الهی برای بندگان قرار گرفته است. چه بسیار نعمت‌هایی که خداوند برای بندگانش مهیا ساخته، اما ما از آن‌ها بهره نبرده‌ایم، گامی به‌سویشان برنداشته‌ایم، در حالی که خداوند در عطای خویش کوتاهی نکرده است.

انصاری گفت: تعبیر «کل غنیمت» شدت و شمول نعمت‌ها را نشان می‌دهد؛ هرگونه سود، بهره و فزونی که از فضل الهی سرچشمه می‌گیرد. فضل، افزونی و بیشی است. خداوند می‌توانست زندگی ما را تنها در حد کفایت و ضروریات نگه دارد، اما با فضل خود، آن را آراسته و گسترده ساخته است:«إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْأَرْضِ زِینَةً لَّهَا». این، زینت و فضل خداوند است، نه به‌جهت استحقاق بندگان، بلکه از سر لطف و رحمت او.

وی اظهار کرد: طبیعت، رنگارنگی فصل‌ها، گل‌ها، آسمان، زیبایی‌ها، همه و همه فضل الهی‌اند؛ نعماتی فراتر از نیازهای اولیه. هر آنچه فراتر از «کالای اساسی» زندگی‌ست، از فضل خداوند است؛ همان‌گونه که در دعا می‌خوانیم:«یا کافی المهمّات و یا قاضی الحاجات، فَوقَ رَغبَتنا و اعتِنا».

صاحب تفسیر مشکاة ابراز کرد: اما گاه انسان در بهره‌گیری از نعمت‌های الهی دچار کج‌راهه می‌شود. به‌جای استفاده‌ی درست، سوءاستفاده می‌کند و نتیجه‌ی آن، ابتلائات و انسدادهایی است که مسیر نعمت را سد می‌نماید. برخی موانع بیرونی‌اند و برخی، موانع درونی که انسان با دستان خویش می‌سازد. در این لحظه‌ها، همان خدایی که نعمت عطا کرده، باز با دست عنایتش وارد می‌شود و مشکلات را می‌گشاید؛ چنان‌که امیرالمؤمنین(ع) فرمودند:«وَ کاشِفَ کُلِّ عَظیمَة».

انصاری افزود: کلمه‌ «عظیمه»، از ماده‌ی «عظم» به‌معنای بزرگ و گسترده است. یعنی خدایی که گره‌گشای هر مشکل عظیم و گشودنِ هر تنگنا و شدتی است که انسان در آن گرفتار آمده است. چنان‌که بارها در زندگی تجربه کرده‌ایم؛ زمانی‌که راهی نمی‌ماند، دستی از غیب می‌رسد. قرآن کریم می‌فرماید:«وَ مَا بِکُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ، ثُمَّ إِذَا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْأَرُونَ».

وی تاکید کرد: نکته‌ ظریف اینجاست که راه تقرب انسان به خدا، همین نعمت‌های الهی مانند علم، مال، زیبایی، قدرت، فرزند، مقام و... است. اما همین ابزارها، اگر در مسیر نادرست به‌کار روند، مایه‌ سقوط و دوری از خدا می‌شوند.

صاحب تفسیر مشکاة در ادامه گفت: قارون در پاسخ به اینکه ثروتش را از کجا آورده، می‌گوید: «إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَىٰ عِلْمٍ عِندِي». این علم، ابزار تقرب نبود، بلکه عامل تباعد و دوری او از خدا شد. همان نعمتی که می‌توانست موجب قرب شود، به دلیل سوء استفاده، به نقمت تبدیل شد. راز این ماجرا در دست خود انسان است. اگر نعمت‌ها در مسیر صحیح به‌کار روند، موجب قرب‌اند؛ و اگر نه، به دوری منجر خواهند شد.

انصاری افزود: اما حتی در این وضعیت نیز، خداوند بندگانش را رها نمی‌کند. آن‌گاه که انسان دچار اضطراب و فزع می‌شود، باز به سوی همان پروردگار بازمی‌گردد و می‌گوید: «مَنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ».

وی ادامه داد: آری، امیرالمؤمنین(ع) راه را به‌زیبایی ترسیم کرده‌اند: خدایی که در اوج قدرت است، در عین حال نزدیک‌ترین موجود به انسان است؛ خدایی که با عطا و فضل خویش، هر غنیمتی را بدون توقع و بی‌منت به بندگانش می‌بخشد، و حتی اگر آنان از این نعمات به درستی استفاده نکنند، باز هم دست مهربان اوست که گره‌ها را می‌گشاید و انسان را از تنگناها می‌رهاند.