زنان؛ اصلی‌ترین پاسداران سنت روضه‌های خانگی

اگرچه اوج مراسم رسمی عزاداری سرور و سالار شهیدان را در دهه اول محرم و روزهای تاسوعا و عاشورا می‌توان مشاهده کرد، اما زنان در تمام ایام سال با برپایی روضه‌های خانگی نقش مؤثری در انتقال معارف اهل‌بیت(ع) به خانواده‌ها ایفا می‌کنند. حتی در ایام ماه محرم و ماه صفر که تمرکز برپایی مراسم رسمی بیشتر بر دهه اول محرم و مناسبت‌هایی چون تاسوعا، عاشورا، اربعین و ۲۸ صفر است، زنان با برگزاری مجالس متنوع روضه‌های خانگی، به‌عنوان اصلی‌ترین مجریان این سنت، نقشی محوری در تداوم فرهنگ عزاداری داشته و دارند.

زنان؛ اصلی‌ترین مجریان روضه‌های خانگی 

زنان، به‌عنوان اصلی‌ترین مجریان روضه‌های خانگی، نقشی محوری در تداوم این سنت دیرینه و دینی داشته و دارند. آنان نه‌تنها مسئولیت برنامه‌ریزی و اجرای مراسم را بر عهده می‌گیرند، بلکه با دعوت از اقوام، دوستان و آشنایان، فضایی صمیمی و معنوی برای عزاداری فراهم می‌کنند.

انگیزه‌های آنان برای برگزاری این مراسم متنوع است؛ برخی از سر دلبستگی شخصی به اهل‌بیت(ع)، برخی با هدف تقویت باورهای مذهبی در خانواده، و گروهی نیز به‌منظور حفظ پیوندهای اجتماعی و ایجاد همبستگی میان زنان محله، روضه‌های خانگی را برپا می‌دارند.

در این میان، شماری از زنان از این مجالس به‌عنوان فرصتی برای بیان دغدغه‌های معنوی و انتقال ارزش‌های دینی به نسل جوان بهره می‌برند؛ نقشی تربیتی که به‌ویژه در شرایط تغییرات اجتماعی و فرهنگی، از اهمیت دوچندانی برخوردار است.

در این میان، بهانه برپایی مراسم مذهبی زنانه، هرچه که باشد‌، از دهه‌های اول، دوم و سوم ماه محرم و صفر گرفته تا مناسبت‌های دیگر در طول سال چون سالروز شهادت ائمه اطهار، مجالس ختم انعام، سفره‌های نذری با توسل به اهل‌بیت(ع) و روضه‌های اول و آخر ماه‌، همگی در تداوم سنت دینی عزاداری و زنده نگه‌داشتن یاد و مصائب اهل‌بیت(ع) نقش‌آفرین‌اند. این مراسم، هرچند گاه در فضای ساده خانه‌ها برگزار می‌شود، اما از ظرفیتی معنوی، اجتماعی و فرهنگی برخوردار است که به پایداری و انتقال مفاهیم شیعی به نسل‌های بعد کمک می‌کند.

معصومه میرزاخانی خود یکی از زنان فرهنگی است که قریب سی سال در دهه اول محرم روضه زنانه برگزار کرده است.

وی در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، اظهار کرد: بعد از فوت مادر همسرم که خود همه‌ ساله در دهه اول محرم روضه برپا می‌کرده است، با توجه به اینکه شفاهاً بارها تأکید داشتند که علم عزای حسین(ع) در خانواده بر زمین نماند، نسبت به تداوم این روضه همت داشته‌ام. 

میرزاخوانی بابیان اینکه از هفته‌های قبل برای برپایی مراسم روضه دهه اول برنامه‌ریزی می‌شود و با دعوت از همکاران، دوستان و آشنایان و فامیل و تأکید بر حضور آنها ضمن ایجاد فضای صمیمی، در راستای تقویت روحیه مذهبی خانواده‌ها گامی هرچند کوچک برداشته می‌شود. 

این بانوی فرهنگی، بانی برگزاری مراسم عزاداری سیدالشهداء(ع) در دهه اول محرم، اظهار کرد: درواقع انسان با توجه به بعد اجتماعی‌اش، ناگزیر به حضور در فضاهای اجتماعی است و این مراسم برای برخی از زنان فرصتی به‌حساب می‌آید تا در نقش‌های اجتماعی‌شان فعال‌تر حضور یابند، زیرا در برخی مواقع که حضور عمومی زنان با توجه به شرایطشان ازجمله بچه‌داری و... در برخی عرصه‌ها محدود می‌شود؛ روضه‌های خانگی به آنها این اجازه را می‌دهد که در عین حفظ حریم خانواده، نقش‌آفرینی اجتماعی داشته باشند. 

میرزاخانی با اشاره به اینکه در طول سال‌ها برگزاری این مراسم، روزبه‌روز از سادگی آن کم شده به‌طوری‌که در سال‌های اولیه فقط پذیرایی یک استکان چای بود و میهمانان هم با لباسی ساده و آراسته در روضه حضور پیدا می‌کردند، افزود: این روزها پای تجملات به مراسم عزای سیدالشهداء(ع) بازشده است به‌طوری‌که فرزندانم برای هرروز پذیرایی از حاضران دغدغه پوشش جدید و پذیرایی متفاوت دارند که البته اگر تعادل در این موارد حفظ شود؛ مشکلی نیست اما گاهی اوقات رفتارهای افراطی را هم شاهدیم. 

وی به آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی روضه‌های خانگی اشاره کرد و گفت: این روزها برخی مجالس به رقابت در پذیرایی و تزئینات تبدیل‌شده‌اند. انواع خوراکی‌ها از چند مدل حلوا و شیرینی و شوله زرد و ... در این روضه‌ها وجود دارد که با روح ساده‌زیستی عاشورا سازگاری ندارد. 

میرزاخانی که خود معلم دینی و قرآن است، ادامه داد: برای انتخاب سخنران هم دقت لازم را دارم که روضه خانگی که برگزار می‌کنم؛ آسیب‌های محتوایی نداشته باشد؛ اما در برخی اوقات برخی مداحان برای تأثیرگذاری بیشتر و ایجاد شور در مجلس روایاتی را نقل می‌کنند که سند معتبر ندارند و ممکن است تحریف‌شده باشند. 

لزوم تلاش برای ارتقای کیفیت روضه‌های خانگی 

زنان خود وظیفه سازمان‌دهی، دعوت و اجرای مراسم روضه‌های خانگی را برعهده‌دارند. آنان همه مراحل از انتخاب مداح و موضوع روضه تا تدارک پذیرایی و... همه را انجام می‌دهند. این فرآیند به‌صورت غیررسمی و خودجوش صورت می‌گیرد و با برنامه‌ریزی دقیقی همراه است. اجرای مراسم هم با مشارکت فعال زنان شکل می‌گیرد برخی از آنان خود به ذکر مصیبت مشغول می‌شوند و برخی ناقل حدیث هستند و روایت می‌کنند و این مشارکت نه‌تنها به غنای فرهنگی روضه منجر می‌شود بلکه نشان‌دهنده مدیریت زنان در مراسم مذهبی است.

زهره صداقت دبیر علمی خانه اندیشه و گفت‌وگوی خانواده نیز در این خصوص، در گفت‌وگو با ایکنا، گفت: روضه‌های خانگی می‌تواند به‌عنوان بستری برای کنشگری اجتماعی زنان عمل کند. زیرا در بسیاری از این مراسم، تنها به عزاداری صرف محدود نمی‌شود بلکه به طرح مباحث اجتماعی، مشکلات زنان و مسائل حاکم بر جامعه، مباحث سیاسی، سازمان‌دهی فعالیت‌های خیریه منجر می‌شود و برخی از این محافل به محلی برای جمع‌آوری کمک برای نیازمندان یا ساماندهی کمک‌های خیرین برای خیریه‌ها تبدیل می‌شوند. 

وی در ادامه اظهار کرد: مراسم روضه‌های خانگی به دلیل تکرار سالانه و فضای عاطفی حاکم بر آنها به تقویت باورهای دینی در خانواده کمک می‌کند و می‌تواند در اشاعه پیام‌های اصلی عاشورا مانند امربه‌معروف و نهی از منکر مؤثر باشد البته این مراسم به‌دوراز آسیب نیست. 

صداقت در خصوص آسیب‌شناسی روضه‌های خانگی بیان کرد: این مراسم ممکن است با آسیب‌های متعدد محتوایی، اجتماعی و فرهنگی و تربیتی روبرو باشند. یکی از مهم‌ترین آسیب‌ها و چالش‌های روضه‌های خانگی، خطر نشر روایات غیر مستند و خرافات است که به‌مرورزمان ممکن است به بخشی از باورهای عمومی تبدیل شود و مردم فکر کنند آنها جزئی از مذهب هستند و یا مراسم، محفلی برای نمایش جایگاه‌های اجتماعی افراد، رقابت‌های ناسالم، چشم‌وهم‌چشمی و استفاده از مداحی‌های احساسی و بدون پشتوانه باشند و به‌جای انتقال معارف عاشورا صرفاً به هیجان‌زدگی موقتی منجر شوند. 

مهین فتحی یک مدرس حوزه نیز در این خصوص، بیان کرد: زنان با استفاده از شبکه‌های ارتباطی خانواده، دوستان و... برای دعوت به مراسم روضه‌های خانگی اقدام می‌کنند و این مراسم به تقویت روابط اجتماعی آنها کمک می‌کند. 

وی افزود: در محرم امسال در روضه‌های خانگی متعددی برای زنان سخنرانی داشته و در همه این‌ها بر توجه به پیام عاشورا و درس‌آموزی از ادب حضرت عباس ویاران ایشان در محافل تأکید داشتم وزنان پای جلسات سخنرانی با دقت برای تربیت مذهبی نسل جوان دغدغه‌های خود را بیان می‌کردند اما اغلب این جلسات با چهره‌های خاص و پذیرایی‌هایی پر از تجملات مواجه بود. 

فتحی یادآور شد: روضه‌های زنانه، نقش مهمی در انتقال فرهنگ عاشورا و تربیت دینی دارند، اما گاه برخی سطحی‌نگری و خرافه گرایی ها و بیان مطالب غیر مستند به‌عنوان آموزه‌هایی موجب انحراف فکری مخاطبان می‌شود ازاین‌رو مجریان برپایی این مراسم باید در انتخاب سخنران و مداح دقت نمایند تا خدای‌نکرده با تمرکز صرف بر گریه و فراموشی هدف قیام امام حسین شور بر شعور غلبه نکند. گاه در مراسم روضه‌های خانگی، پس از پایان مراسم، فضای مجلس به گفت‌وگوهای غیر سازنده، غیبت و نمایش مد و مصرف‌گرایی تبدیل می‌شود که بدین ترتیب این جلسات فاقد کیفیت لازم می‌شوند. 

این کارشناس مذهبی با اشاره به اینکه مراسم مذهبی دارای کارکردهای تربیتی و روانی هستند، گفت: این مجالس باید دارای محتوای تربیتی مناسبی باشند تا تأثیر مثبت در انتقال باورهای دینی به نسل جدید داشته باشد و از میزان آسیب‌های اجتماعی در جامعه بکاهد و بتواند تحول پایدار در باورها و رفتارهای افراد ایجاد کند.

امید آن‌که با شناخت از آسیب‌های این مراسم برای غنای بیشتر روضه‌های خانگی و اثربخشی بیشتر آنها به جامعه تلاش‌هایی از سوی متولیان فرهنگی صورت گیرد.