پیامبر خاتم(ص) مأمور تعلیم کامل‌ترین مراتب اخلاق است

به گزارش ایکنا از خراسان‌رضوی، محمدعلی انصاری، صاحب تفسیر مشکاة و مفسر قرآن کریم، امروز 13 شهریورماه، در نشست مجازی با موضوع «چرا دعا در مکتب اهل بیت با درود و تحیت بر پیامبر آغاز می‌شود»، اظهار کرد: دعای بیستم صحیفه سجادیه با عنوان «فِي مَكَارِمِ الْأَخْلَاقِ وَ مَرْضِيِّ الْأَفْعَالِ»، یکی از ۵۴ دعای این کتاب نورانی است. موضوع دعا در همان آغاز روشن شده است: «مَكارِمُ الأخلاق»؛ و «مَرْضِيُّ الأفعال» به معنای اعمال پسندیده و مورد رضایت الهی. واژه «مَكارِم» جمع «مَكرُمَة» از ریشه «كَرَم» است؛ و «كَرَم» در تقابل با «لَؤم» قرار می‌گیرد. همان‌گونه که به فرد پست و فرومایه «لَئيم» می‌گویند، در برابر، انسان ارجمند و والامرتبه «كريم» نامیده می‌شود. 

وی ادامه داد: بنابراین، مَكارمُ الأخلاق یعنی قلّه‌های شرافت انسانی و برترین فضیلت‌های رفتاری؛ و «مَرْضِيُّ الأفعال» یعنی افعالی که به مرتبه رضای الهی رسیده‌اند. بدین‌سان، این دعا الگوی جامع اخلاق و عملِ پسندیده را پیشِ چشم می‌گذارد؛ الگویی که امام آن را به شیعیان، مسلمانان و بلکه به همه بشر هدیه کرده است.

صاحب تفسیر مشکاة بیان کرد: در این نقطه، ذهن به‌حق به کلام پیامبر اکرم(ص) می‌رود: «إِنَّما بُعِثتُ لِأُتَمِّمَ مَكارِمَ الأخلاق». غایت بعثت آن حضرت، رساندن اخلاق به اوج است؛ ازاین‌رو مضامین دعای مَكارمُ الأخلاق با مقصد رسالت پیوندی وثیق دارد و فهم درست آن، انسان را با هدف بعثت قرین می‌سازد. همه پیامبران برای تعلیم اخلاق آمده‌اند، امّا پیامبر خاتم(ص) مأمورِ تعلیمِ کامل‌ترین مراتب اخلاق است؛ همان اوجی که پرتوی از آن را در این دعا می‌خوانیم.

انصاری گفت: در تبیین واژه‌ها، «أخلاق» جمعِ «خُلق» و «خَلق» دانسته شده است. «خَلق» به ویژگی‌های ثابت ظاهری انسان مانند قد و رنگ چشم اطلاق می‌شود، و «خُلق» به صفاتِ درونی و روحی. اخلاق هنگامی «خُلق» می‌شود که در جان آدمی چنان راسخ و ثابت گردد که عملِ برآمده از آن بی‌نیاز از محاسبه و تردّد، به‌صورت ملکه‌ای پایدار صادر شود؛ كريم، بی‌آنکه به حساب‌وکتاب بیفتد، دستِ کرامت می‌گشاید؛ حليم، در برابر جسارت، کریمانه می‌گذرد و ناسزا را با ناسزا پاسخ نمی‌دهد. 

وی افزود: پرسش دیرین درباره ذاتی یا اکتسابی بودن اخلاق نیز در پرتو تعالیم انبیا روشن است؛ اگر اخلاق تغییرناپذیر بود، بعثت سودی نداشت. ریشه همه فضائل و رذائل در وجود ما نهاده شده است؛ هم راستی و هم دروغ، هم امانت و هم خیانت، هم سخاوت و هم بخل. این ما هستیم که با اختیار خود آنها را می‌پرورانیم یا می‌رانیم. از همین رو در روایات آمده است که اصلاح اخلاق در ماه رمضان گذرِ انسان را بر صراط هموار می‌سازد؛ و این خود تأکیدی است بر قابلیتِ تغییر و تکامل اخلاق.

صاحب تفسیر مشکاة اظهار کرد: یکی از امتیازات صحیفه سجادیه، آغاز و انجامِ دعاها با صلوات بر پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) است؛ در همین دعای مَكارمُ الأخلاق نیز غالبِ فرازها با درود بر پیامبر شروع می‌شود. این ادبِ دعا در سنت شیعی جایگاهی رفیع دارد: پیامبر(ص) آموخته‌اند که دعا را با صلوات آغاز و با صلوات ختم کنیم، و امیرالمؤمنین(ع) حکمت آن را چنین می‌نمایانند که خداوند صلوات را که فعلِ خودِ او و فرشتگانش نیز است می‌پذیرد؛ و چون آغاز و انجامِ دعا مقبول افتاد، میانۀ آن را نیز به فضل خود رد نمی‌کند. افزون بر این، نفسِ صلوات از برترین اعمال صالح است و در روایتی از امام رضا(ع) همسنگِ تسبیح، تهلیل و تکبیر دانسته شده است؛ هر صلواتی هم‌زمان شهادتی بر توحید و تعظیمی بر کبریاییِ حق است. صلوات در آغاز دعا دل را از غبار می‌شوید و آیینۀ جان را صیقل می‌دهد تا مدح و ثنای الهی در آن بتابد و نسبتِ ما با هدفِ آفرینش بازتنظیم شود؛ چه، انسانِ کامل، غایت خلقت است و محمد و آل محمد(ع) بابِ رحمتِ واسعه الهی.

انصاری تصریح کرد: از همین روست که دستور داده‌اند: «فَادْخُلُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها؛ راهِ ورود به رحمتِ خدا، همان درِ نبوت و ولایت است». صلوات همچنین دعا را تصحیح می‌کند: وقتی نام پیامبر را حرمت می‌نهیم، زبان و خواسته‌های ما از ناپسندی‌ها پاک می‌شود و دعا در مدار رضای الهی قرار می‌گیرد. در پرتو همین معیار است که بزرگان، درباره برخی دعاهای روزانه منسوب به ماه رمضان که از آغاز تا انجام فاقد صلوات‌اند، در اعتبار سندی‌شان با دقّت بیشتری می‌نگرند. پس از این ادبِ آغازین، امام سجاد(ع) وارد مضمونِ دعا می‌شوند:«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ بَلِّغْ بِإِيمَانِي أَكْمَلَ الْإِيمَانِ، وَ اجْعَلْ يَقِينِي أَفْضَلَ الْيَقِينِ، وَ انْتَهِ بِنِيَّتِي إِلَى أَحْسَنِ النِّيَّاتِ، وَ بِعَمَلِي إِلَى أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ».

وی در ادامه گفت: در یک ساختار موجز و اعجازآمیز، چهار محور بنیادینِ دعا ترسیم می‌شود: طلبِ «أَكْمَلَ الإِيمَان»، برترینِ یقین، نیکوترینِ نیت و بهترینِ عمل. این چکیده، همچون فاتحة‌الکتاب برای قرآن، شاکلۀ تمام فرازهای بعدی دعای مَكارمُ الأخلاق را روشن می‌کند و شرحِ تفصیلیِ آن در بیست‌وچهار بند دعا بسط می‌یابد. امام نخست بر ایمان توقف می‌کنند؛ ایمانی نه ابتدایی و متوسط، بلکه «أَكْمَلَ الإِيمَان»، زیرا با استحکام بنیادِ اعتقاد، راه به مراتب یقین گشوده می‌شود، نیت‌ها به حسن و اخلاص می‌گراید و اعمال به مرتبه احسن ارتقا می‌یابد.