«اعتکاف»؛ بازگشت آگاهانه به خداوند و خیز نسل جوان برای تجربه معنویت
حجتالاسلام محمد نصیری گفت: اعتکاف بهعنوان یکی از عبادات عمیق و اثرگذار در فرهنگ اسلامی، فرصتی برای خلوت با خداوند، تزکیه نفس و فاصله گرفتن از هیاهوی زندگی روزمره است.
اعتکاف یکی از عبادتهای مهم و معنوی در اسلام است که در آن انسان برای چند روز مشخص، معمولاً سه روز، در مسجد اقامت میکند و با نیت قربت به خداوند، خود را از مشغلهها و دغدغههای روزمره زندگی دور میسازد. در این ایام، فرد معتکف بخش عمدهای از وقت خود را به نماز، دعا، تلاوت قرآن، ذکر الهی و تفکر در اعمال و رفتار خویش اختصاص میدهد. هدف اصلی اعتکاف، فراهم شدن فرصتی برای خلوت با خداوند و پالایش دل از شلوغیها و تعلقات دنیوی است.
اعتکاف به انسان کمک میکند تا برای مدتی وابستگیهای افراطی به دنیا، تلفن همراه، سرگرمیها و دغدغههای مادی را کنار بگذارد و توجه بیشتری به درون خود داشته باشد. این عبادت، تمرینی برای صبر، نظم، خویشتنداری و کنترل نفس بهشمار میآید. اعتکاف همچنین فرصتی ارزشمند برای توبه و بازگشت صادقانه به درگاه الهی است و میتواند سرآغاز تحولی مثبت در زندگی فرد باشد. بسیاری از معتکفان پس از پایان این آیین معنوی، احساس آرامش، سبکی روح و نزدیکی بیشتری به خداوند را تجربه میکنند.
این عبادت نشان میدهد که انسان در کنار نیازهای مادی، نیاز جدی و اساسی به تغذیه روح و تقویت ایمان دارد. اعتکاف انسان را به تفکر عمیقتر درباره هدف زندگی و انتخاب مسیر صحیح آن دعوت میکند و از همین رو، تنها یک عبادت کوتاهمدت نیست، بلکه میتواند آثار ماندگار و بلندمدتی بر اخلاق، رفتار و سبک زندگی انسان برجای بگذارد. اعتکاف، بیرون آمدن از خانه خویش و مصمم شدن بر حضور در خانه حضرت حق است؛ عبادتی مستحبی، تقربجویانه و داوطلبانه که روزه روز سوم آن رنگ وجوب به خود میگیرد.
در همین خصوص، خبرنگار ایکنا خراسانرضوی، گفتوگویی با حجتالاسلام محمد نصیری، سخنران، کارشناس پاسخگویی حرم مطهر رضوی و عضو نخبگان تبلیغی مجمع خطبای خراسان، انجام داده است که در ادامه میخوانیم.
ایکنا_ اعتکاف چیست و چه جایگاهی در فرهنگ دینی ما دارد؟
اعتکاف یکی از عبادات ویژه در دین اسلام است که ماهیتی عمیقاً معنوی و روحانی دارد. از منظر ظرفیتهای دینی، معرفتی و معنوی، این عبادت بهگونهای خاص به تقویت و ارتقای توان معنوی انسان کمک میکند. به بیان ساده، اعتکاف فرصتی است تا انسان خود را از دغدغههای روزمره جدا کرده و در فضایی معنوی، به عبادت، تفکر و تقرب به خداوند بپردازد.
در فرهنگ اسلامی، اعتکاف به این معناست که فرد مؤمن خود را در عبادتگاه، یعنی مسجد، مستقر میکند و طی مدتی مشخص، حداقل سه روز، از خروج غیرضروری از مسجد پرهیز کرده و خود را ملزم به حضور مستمر در آن فضا میداند. این حضور پیوسته که از آن با عنوان «خلوتگزینی» یا «بیتوته» یاد میشود، فرصتی برای تمرکز کامل بر عبادت، دعا، توبه و ارتباط مستقیم با خداوند فراهم میآورد. به این التزام و توقف آگاهانه در مسجد، اعتکاف گفته میشود.
اعتکاف در فرهنگ اسلامی جایگاه ویژهای دارد و از عبادات مستحبی است که اجر و ثواب فراوانی برای مؤمن به همراه دارد. طبق احکام شرعی، حداقل مدت اعتکاف سه روز است، اما فرد میتواند زمان بیشتری را نیز به این عبادت اختصاص دهد. در طول این ایام، معتکف موظف است از امور دنیوی فاصله بگیرد، به روزهداری پایبند باشد و تمرکز خود را بر ذکر و عبادت الهی قرار دهد.
پیامبر اکرم(ص) نیز به این سنت اهتمام ویژهای داشتند و در طول زندگی خود، بهویژه در ماه مبارک رمضان و خصوصاً در دهه پایانی این ماه، در مسجد معتکف میشدند و از این فرصت برای بهرهگیری هرچه بیشتر از ظرفیتهای معنوی بهره میبردند. این سیره نبوی، نشاندهنده اهمیت و جایگاه والای اعتکاف در فرهنگ اسلامی است.
در مجموع، اعتکاف تنها یک عمل عبادی نیست، بلکه فرصتی برای خودسازی، تزکیه نفس، تقویت ایمان و تمرکز بر معنویت به شمار میآید و از سنتهای برجسته و اثرگذار دین اسلام محسوب میشود. این عبادت به مؤمن کمک میکند فاصله خود را از مشغلههای دنیوی کاهش داده، دل خود را به خداوند نزدیکتر کند و تجربهای عمیق از آرامش و معنویت را در زندگی خویش به دست آورد.
ایکنا_ امروزه استقبال مردم از مراسم اعتکاف را چگونه ارزیابی میکنید؟
با توجه به ارتباط مستقیمی که با مردم دارم، بهویژه در جایگاه یک مبلغ دینی، بهروشنی مشاهده میکنم که استقبال از اعتکاف هر سال نسبت به سال قبل افزایش مییابد. این روند حتی در میان خانواده و اطرافیان خودم نیز کاملاً محسوس است. آنچه امسال بیش از گذشته جلب توجه میکند، رغبت نوجوانان و جوانان، بهویژه دانشآموزان و دانشجویان، به حضور در مراسم اعتکاف است که بسیار امیدبخش و دلگرمکننده به نظر میرسد.
اخیراً خبری مطرح شده است که در صورت صحت، نشاندهنده توجه نهادهای آموزشی به این موضوع است؛ مبنی بر اینکه وزارت آموزش و پرورش یا دانشگاهها تصمیم گرفتهاند در ایام عید و ماه رجب، امتحانی برگزار نکنند تا دانشآموزان و دانشجویان علاقهمند بتوانند بدون دغدغه تحصیلی در مراسم اعتکاف شرکت کنند. به نظر میرسد چنین تصمیماتی، در کنار عطش معنوی نسل جوان، از جمله دلایلی است که موجب افزایش حضور نوجوانان و جوانان در اعتکاف طی سالهای اخیر شده است.
ایکنا _ چه گروههای سنی یا اقشاری بیشتر در اعتکاف شرکت میکنند؟
براساس تجربهای که طی سالهای مختلف حضور در جمع معتکفان داشتهام، میتوان به نکتهای قابل توجه اشاره کرد و آن اینکه رویکرد جوانان به اعتکاف هر سال پررنگتر میشود. اگر به سالهای ابتدایی حضور خودم در میان معتکفان بازگردم؛ حدود ۱۵ تا ۲۰ سال پیش، زمانی که بهعنوان مبلغ و گاه بهعنوان معتکف در این مراسم حضور داشتم، غالب شرکتکنندگان را افراد با سنین بالاتر تشکیل میدادند. در آن سالها، حضور جوانان و نوجوانان نسبتاً محدود بود و شور و هیجان آنها به اندازه امروز محسوس نبود.
اما در سالهای اخیر، بهویژه در مراسم اعتکافی که در شهرستانها و حتی در مشهد مقدس برگزار میشود و توفیق حضور در آنها را داشتهام، تغییرات روشنی دیده میشود. حضور جوانان و نوجوانان به شکل چشمگیری افزایش یافته و شور و اشتیاق آنها برای شرکت در این آیین معنوی کاملاً ملموس است. به نظر میرسد میانگین سنی معتکفان در حال کاهش است و استقبال نسل جوان و نوجوان از اعتکاف، سالبهسال بیشتر میشود.
شاید یکی از دلایل این موضوع، فرصت بیشتری باشد که جوانان برای حضور در این مراسم دارند؛ در حالیکه افراد مسنتر به دلیل مشغلههای کاری، مسئولیتهای شغلی یا الزامات زندگی روزمره، امکان مرخصی گرفتن یا حضور چند روزه در اعتکاف را کمتر پیدا میکنند. به همین دلیل، شرایط و سبک زندگی نسل جوان به آنها اجازه میدهد با آزادی و انعطاف بیشتری در این مراسم معنوی شرکت کنند.
نکته مهم دیگری که طی این سالها به آن توجه کردهام، ارتباط میان سطح تحصیلات و گرایش به اعتکاف است. به نظر میرسد افرادی با تحصیلات بالاتر، چه در سطح دانشگاهی و چه حوزوی، تمایل بیشتری به حضور در اعتکاف دارند. البته باید تأکید کرد که همه معتکفان ارزشمند هستند و اعتکاف هر فرد، فارغ از میزان تحصیلات، محترم و قابل توجه است. با این حال، واقعیت آن است که هر سال با حضور در جمع معتکفان، شاهد افزایش درصد افرادی هستیم که از نظر علمی و تحصیلی در سطح بالاتری قرار دارند.
این روند، نویدبخش رشد کیفی اعتکاف است؛ چراکه حضور افرادی با سطح معرفتی و محتوایی بالاتر، به ارتقای فکری و معنوی فضای اعتکاف کمک میکند و نشاندهنده افزایش سطح محتوایی و عمق معنوی این مراسم است. در مجموع، تجربه چندین سال حضور در جمع معتکفان این پیام روشن را منتقل میکند که اعتکاف نهتنها در میان سنین پایینتر محبوبتر شده، بلکه افراد تحصیلکرده و آگاه نیز بیش از گذشته به آن جذب میشوند. این روند، نویدبخش توسعه معنوی و فرهنگی جامعه است و نشان میدهد که اعتکاف هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی، در مسیر رشد و تعالی قرار دارد. الحمدلله این حرکت معنوی، روزبهروز پررنگتر و امیدبخشتر میشود.
ایکنا_ هدف اصلی از برگزاری مراسم اعتکاف در مساجد چیست؟
هدف از اعتکاف و فلسفه آن، با توجه به ماهیت عبادی و دینیاش، ریشه در ارتباط مستقیم انسان با خداوند و رشد معنوی فرد دارد. اعتکاف یکی از عبادات شناختهشده در اسلام است که در ذات خود، فرصتی برای راز و نیاز با پروردگار فراهم میکند. میتوان گفت مهمترین هدف اعتکاف، تقویت ایمان و تزکیه نفس است. عبادت بهطور طبیعی انسان را از تمایلات ناپسند و غیرسالم بازمیدارد و با استمرار در آن، قدرت کنترل بر نفس و افکار افزایش مییابد.
اعتکاف بهطور خاص، نهتنها انسان را به سمت خودکنترلی و تقوا سوق میدهد، بلکه موجب میشود معتکفان توان بیشتری برای پرهیز از آنچه خداوند نمیپسندد، پیدا کنند و در برابر وسوسههای شیطان و تمایلات نفسانی مقاومت داشته باشند. در حقیقت، اعتکاف فرصتی است برای انسان تا در محیطی سرشار از معنویت، از زندگی روزمره فاصله بگیرد، بر نفس خویش تمرکز کند و با مراقبت ویژه از اعمال و افکار، به پاکسازی روح خود بپردازد.
قرآن کریم در آیات متعددی به اهمیت تزکیه نفس و تقوا اشاره کرده و میفرماید: «وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»؛ یعنی رعایت تقوا و توجه به خداوند، راهی برای رستگاری و موفقیت واقعی انسان است. همچنین در آیهای دیگر آمده است: «قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا»؛ کسی که نفس خود را تزکیه کند، به رستگاری دست یافته است. از منظر قرآن، کنترل و پالایش نفس، مسیر دستیابی به سعادت حقیقی و خوشبختی واقعی انسان به شمار میآید.
بر این اساس، میتوان فلسفه اعتکاف را در سه محور اصلی خلاصه کرد: نخست، تقویت ایمان و رابطه با خداوند؛ اعتکاف فرصتی برای تمرکز کامل بر عبادت و ذکر الهی است که موجب تعمیق ایمان و رشد معنوی انسان میشود. دوم، تزکیه نفس و کنترل تمایلات نفسانی؛ حضور در اعتکاف به انسان میآموزد چگونه در برابر وسوسههای شیطانی و گناه مقاومت کرده و مسیر تقوا را در پیش بگیرد. سوم، دستیابی به سعادت و خوشبختی واقعی؛ چراکه تزکیه نفس و تقوا نهتنها انسان را از لغزشهای اخلاقی و آسیبهای رفتاری حفظ میکند، بلکه او را به سوی رستگاری حقیقی هدایت میسازد.
افزون بر آثار فردی و معنوی، اعتکاف دارای پیامدهای اجتماعی و اخلاقی مهمی نیز هست که میتواند در اصلاح رفتارهای فردی و ارتقای سلامت معنوی جامعه نقش مؤثری ایفا کند.
فردی که چند روز از وقت خود را خالصانه برای خداوند اختصاص میدهد، خود را از تعلقات دنیوی بازمیدارد و در فضای مقدس مسجد و در سایه عبادت، به کنترل و مراقبت از نفس میپردازد، پس از بازگشت به زندگی روزمره، توان بیشتری برای پایبندی به اخلاق در تعامل با دیگران خواهد داشت. این افراد در روابط اجتماعی خود، پرهیزکارتر، صبورتر و منصفانهتر رفتار میکنند و کنشهای آنان بیش از گذشته بر پایه تقوا شکل میگیرد. به بیان دیگر، اعتکاف نهتنها فرد را از نظر روحی و معنوی تقویت میکند، بلکه جامعه را نیز به سمت اخلاقمداری و معنویت سوق میدهد.
در مجموع، اعتکاف را میتوان فرصتی ویژه برای رشد فردی و اجتماعی دانست؛ فرد در این مدت کوتاه، ایمان و تقوای خود را تقویت کرده، به تزکیه نفس میپردازد و در نتیجه، توان بیشتری برای کنترل تمایلات نفسانی پیدا میکند. از سوی دیگر، این تزکیه و تقوا به زندگی اجتماعی او نیز تسری مییابد و موجب بهبود رفتارهای اخلاقی و انسانی میشود. بنابراین، اعتکاف هم به نفع فرد است و هم به نفع جامعه و فلسفه اصلی آن، دستیابی به سعادت حقیقی و خوشبختی پایدار در سایه عبادت، تزکیه نفس و رعایت تقواست.
ایکنا_ چگونه میتوان فرهنگ اعتکاف را در میان نسل جوان ترویج داد؟
رسانه یکی از پرظرفیتترین ابزارهایی است که در اختیار ما قرار دارد و میتواند نقش بسیار مهمی در ترویج فرهنگ اعتکاف ایفا کند. بهرهگیری درست و هوشمندانه از رسانه، هم در جذب مخاطب و هم در انتقال ارزشهای معنوی اعتکاف، اهمیت بالایی دارد. به نظر میرسد مسئولان و برگزارکنندگان مراسم اعتکاف، طراحان و برنامهریزان این آیین معنوی و افرادی که در پشتصحنه با مساجد مختلف هماهنگی میکنند، باید بهصورت حرفهای از ظرفیتهای رسانهای استفاده کنند.
یکی از مهمترین اقدامات در این زمینه، ثبت تصویری و رسانهای مراسم اعتکاف است. تصویربرداری از فضای مساجد، لحظات مناجات و توسل، نماز و عبادت، حضور نوجوانان و جوانان و صحنههای ناب معنوی، میتواند در قالب کلیپها و گزارشهای کوتاه تولید شده و در طول سال، از طریق رسانههای مختلف، از تلویزیون گرفته تا شبکههای اجتماعی، منتشر شود. این بازنمایی تصویری، افزون بر نمایش جذابیتهای مراسم، میتواند نسل جوان را به مشارکت فعالتر و پرشورتر در این تجربه معنوی ترغیب کند.
ایجاد فضاسازی رسانهای، نمایش شور و شوق نوجوانان و جوانان و برجستهسازی لحظات تأثیرگذار اعتکاف، انگیزههای معنوی مخاطبان را تقویت کرده و ارزشهای این عبادت را عینیتر و ملموستر میسازد. البته نقش رسانه تنها به انتشار تصاویر و ویدئوها محدود نمیشود؛ بلکه گفتمانسازی و آگاهیبخشی علمی و فرهنگی درباره اعتکاف نیز از اهمیت ویژهای برخوردار است.
رسانهها، استادان، مبلغان، معلمان و فعالان فرهنگی میتوانند اعتکاف را به موضوعی برای گفتوگو و تبادل نظر تبدیل کنند. در تریبونها، کلاسهای آموزشی، برنامههای رسانهای و شبکههای اجتماعی، میتوان درباره اهداف اعتکاف، آثار فردی و اجتماعی آن و نقش این عبادت در رشد معنوی و اخلاقی انسان سخن گفت. چنین گفتمانسازیای به خانوادهها کمک میکند تا اهمیت اعتکاف را بهتر درک کنند و نسل جوان نیز با آگاهی و انگیزه بیشتری به این مراسم معنوی گرایش پیدا کند.
از سوی دیگر، اعتکاف میتواند بهعنوان راهکاری مؤثر برای کاهش چالشهای روانی و آسیبهای اجتماعی معرفی شود. حضور چندروزه در فضای معنوی مسجد، تمرکز بر عبادت و فاصله گرفتن از تعلقات دنیوی، فرصتی مناسب برای بازسازی روحی و روانی انسان فراهم میآورد و میتواند به بهبود رفتارهای فردی و اجتماعی منجر شود. انعکاس رسانهای این آثار، همراه با تبیین علمی آنها، سبب میشود مردم، بهویژه خانوادهها و جوانان، به درک عمیقتری از ارزشهای اعتکاف دست یابند و انگیزه بیشتری برای حضور در این آیین معنوی پیدا کنند.
بهطور خلاصه، نقش رسانه در ترویج فرهنگ اعتکاف را میتوان در دو محور اصلی خلاصه کرد: نخست، بازنمایی زیباییها و لحظات ناب اعتکاف، از جمله نمایش شور و اشتیاق حضور جوانان، مناجات و عبادت و ایجاد فضاسازی جذاب برای مخاطبان؛ و دوم، گفتمانسازی و آگاهیبخشی علمی و فرهنگی، از طریق ارائه اطلاعات صحیح درباره اهداف و آثار فردی و اجتماعی اعتکاف و تشویق خانوادهها و نسل جوان به مشارکت فعال.
با بهرهگیری همزمان از این دو محور، میتوان اعتکاف را به یکی از پدیدههای فرهنگی و معنوی برجسته جامعه تبدیل کرد و آثار مثبت فردی و اجتماعی آن را بهصورت گسترده در زندگی مردم نمایان ساخت. رسانه، اگر بهدرستی هدایت شود، نهتنها میتواند به توسعه فرهنگ اعتکاف کمک کند، بلکه جامعه را به سمت معنویت، اخلاقمداری و خودکنترلی سوق داده و زمینهساز تربیت نسلی با ایمان، تقوا و مسئولیتپذیری بیشتر شود.
انتهای پیام
