فرهنگ گفتوگو در قرآن
قرآن کریم در سوره‌های مختلف، اهمیت گفتوگو و بحث منطقی را بیان می‌کند و بر فضیلت گفتوگوهای سازنده تأکید می‌ورزد. یکی از نمونه‌های بارز در این زمینه، آیه «وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا» (البقرة: ۸۳) است که در این آیه به اهمیت گفت‌وگوی نیک و برخورد محترمانه با دیگران اشاره شده است.
انسان دارای فطرتی اجتماعی است و به اصطلاح مدنی الطبع است. طبع اولیه انسان‌ها چنین است که نیاز دارد در کنار دیگران زندگی کند و نیازهای او تنها در کنار دیگر افراد هم‌نوع او قابل رفع است، اما زیست اجتماعی چالش‌های خاص خود را هم دارد و این چالش‌ها با کسب مهارت‌های لازم توسط تک تک افراد جامعه، قابل رفع بوده و رسیدن به زیست اجتماعی سالم در سایه تلاش‌های افراد ممکن است. دین برنامه‌ای آسمانی است که عمل به آن سعادت دنیوی و اخروی را در پی دارد. قرآن کریم به‌عنوان مهم‌ترین منبع دینی، آموزه‌های لازم را برای داشتن روابط اجتماعی سالم بیان فرموده و یکی از لازمه‌های جامعه سالم، حاکم بودن فرهنگ صحیح گفتوگو در اجتماع است.
فرهنگ گفتوگو یکی از اصول اساسی تعاملات انسانی و اجتماعی است. گفتوگو، رفتاری است که می‌تواند زمینه‌ساز تفاهم، هم‌زیستی مسالمت‌آمیز، توسعه معرفتی و اصلاح ارتباطات بین افراد و گروه‌ها باشد و در این یادداشت که مهدی زره‌ساز، پژوهشگر دینی و عضو انجمن مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی ایران در اختیار ایکنای خراسان‌‌‌‌‌رضوی قرار داده است به بررسی آموزه‌های قرآن درباره فرهنگ گفتوگو و اهمیت آن پرداخته که در ادامه می‌خوانیم؛
قرآن کریم در سوره‌های مختلف، اهمیت گفتوگو و بحث منطقی را بیان می‌کند و بر فضیلت گفتوگوهای سازنده تأکید می‌ورزد. یکی از نمونه‌های بارز در این زمینه، آیه «وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا» (البقرة: ۸۳) است. در این آیه به اهمیت گفت‌وگوی نیک و برخورد محترمانه با دیگران اشاره شده است. این آیه نشان می‌دهد که گفتوگو باید همراه با احترام، محبت و حسن‌نیت باشد تا بتواند اثرگذار باشد و روابط انسانی را تقویت کند. نکته قابل توجه در این آیه آن است که مؤمنان مأمور شده‌اند با تمامی مردمان فارغ از ایمان یا عدم ایمان آن‌ها گفت‌وگوی نیک داشته باشند.
طبق این آیه، برقراری «قول حسن» یا گفت‌وگوی نیک با دیگران، مشروط به ایمان صحیح و اعتقاد مخاطب نشده است، چراکه تعبیر «الناس» طبق قواعد ادبیات عربی تمامی افراد بشر را دربرمی‌گیرد. در روایتی ذیل همین آیه، بر مطلب فوق تأکید شده است. امام حسن عسکری(ع) در ذیل این آیه فرمودند واژه «الناس» در این آیه، مؤمنان و مخالفان را در برمی‌گیرد. مؤمنان در اجتماع با دو گروه کلی از افراد مواجه هستند. گروهی از مردم در جامعه مؤمن هستند و وظیفه مؤمنان برقراری گفت‌وگوی نیک و ارتباط محترمانه با روی گشاده با دیگر مؤمنان است، زیرا در روایت بیان شده است که خداوند متعال لعن‌کنندگان و دشنام‌دهندگان و طعنه‌زنندگان بر مؤمنان را دشمن دارد. همینطور وظیفه مؤمنان در برخورد با مخالفان و غیرمؤمنان نیز گفت‌وگوی نیک و «قول حسن» است تا با چنین برخوردی، زمینه جذب ایشان به فرهنگ ایمانی را فراهم کنند، بنابراین طبق فرهنگ قرآنی، اختلاف فکری و حتی تفاوت‌های عقیدتی و ایدوئولوژیک، مجوز خروج از شیوه گفت‌وگوی نیک را نمی‌دهد.
بر همین اساس، لزوم رعایت «قول حسن» در جامعه ایمانی بیش از پیش روشن می‌شود. بدیهی است که بین افراد در جامعه ایمانی، در موضوعات مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی، اختلاف دیدگاه و تضارب آراء برقرار باشد. این تفاوت‌ها در گرایش‌های فکری بین مؤمنان در جامعه، امری طبیعی است. صحبت و گفتوگو درباره موضوعات اختلافی نیز امری طبیعی و گاهی ضروری است، اما نکته مهم حین برقراری گفتوگو در موضوعات اختلافی، رعایت اصل قرآنی «قول حسن» است. گفت‌وگوی نیک و برخورد محترمانه و به دور از درشت‌گویی و اتهام وارد کردن به طرف مقابل، از منظر قرآن اصلی اساسی است که مؤمنان در هر شرایطی ملزم به رعایت آن هستند.
یکی دیگر از اصول قرآنی در فرهنگ گفتوگو، دوری از گفت‌وگویی است که فرد به هر قیمتی در پی درست جلوه دادن نظر خود و ابطال نظر دیگری باشد. رعایت این اصل خصوصاً هنگام برقراری گفتوگو در موضوعات اختلافی و مناظرات، اهمیتی دوچندان پیدا می‌کند. دستور قرآن کریم درباره چنین گفت‌وگوها نیز رعایت اصل« حُسن» است. آیه «جادِلْهُمْ بِالَّتي هِيَ أَحْسَن»(نحل:۱۲۵) بیان می‌فرماید که مجادلات و مناظرات نیز باید به روش نیکو برقرار شود. در روایتی ذیل همین آیه، امام حسن عسکری(ع) مجادله غیر نیکو را چنین تشریح می‌فرمایند که فرد در گفتوگو، بدون توجه به حقانیت کلام طرف مقابل، تنها در پی این باشد که گفته مخاطب را باطل و سخن حق را از ترس شکست خوردن در مناظره انکار کند.
در روایات، از چنین گفت‌وگویی تعبیر به «مِراء» هم شده است. اهل بیت علیهم‌السلام به شدت از مِراء نهی فرمودند و به ترک مِراء حتی در صورت محق بودن دستور داده‌اند. در روایتی، علت نهی از مراء چنین بیان شده است که در چنین گفت‌وگویی، برتری‌جویی بر طرف مقابل به هر قیمتی، از سوی متکلمان اصل قرار می‌گیرد و همین نکته، قابلیت این را دارد که دوستی‌ها و رابطه‌های مستحکم و بسیار نزدیک را دچار آسیب کند، بنابراین، هنگام بروز اختلاف نظر در عرصه روابط خانوادگی، دوستانه و حتی در عرصه سیاست و تفاوت دیدگاه بین رجال سیاسی، آموزه قرآن این است که باید از گفت‌وگوهایی با انگیزه برتری‌جویی به شدت دوری کرد.
با توجه به آموزه‌های قرآن، می‌توان نتیجه گرفت که فرهنگ گفتوگو باید در تمامی سطوح فردی و اجتماعی نهادینه شود. این فرهنگ نه تنها در روابط فردی اهمیت دارد، بلکه در سیاست، جامعه‌شناسی، و تعاملات بین‌المللی نیز نقش بسزایی ایفا می‌کند. در دنیای امروز که با چالش‌های مختلفی روبه‌رو است، ترویج فرهنگ گفتوگو بر پایه اصول قرآن، راهی مؤثر برای حل مناقشات و ایجاد تفاهم جهانی است. در پایان باید گفت که آموزه‌های قرآن در زمینه گفتوگو، راهنمایی است برای انسان‌ها تا با اخلاق، علم و حلم، به سوی ساختن جامعه‌ای بهتر و عادلانه‌تر حرکت کنند و راه تفاهم و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز را بیابند. این فرهنگ، سرچشمه‌ای برای رسیدن به جامعه‌ای متعالی و انسانی است که در آن عدالت، محبت و احترام جایگاه والایی دارد.
انتهای پیام
