اصول تسخیر طبیعت و رعایت حقوق مخلوقات در قرآن کریم
حجت‌الاسلام سیدرضا عمادی گفت: قرآن کریم و سنت پیامبر اکرم(ص) راهنمایی‌های روشنی برای حفاظت از محیط‌زیست و بهره‌برداری مسئولانه از منابع طبیعی ارائه می‌دهند. از تسخیر طبیعت به‌جای سلطه بر آن گرفته تا رعایت حقوق حیوانات و گیاهان، آموزه‌های دینی انسان را به تفکر در رابطه عاشقانه با زمین و حفظ آن برای نسل‌های آینده فرا می‌خوانند.
بدون تردید قرآن کریم به‌عنوان منبعی غنی از آموزه‌های دینی، راهکارهای ارزشمندی برای مقابله با بحران‌های زیست‌محیطی و حفظ محیط‌زیست ارائه می‌دهد. با پیروی از این تعالیم و اتخاذ رویکردی مسئولانه در قبال زمین و منابع طبیعی، می‌توان به زندگی‌ای پایدار و متعادل دست یافت و از تخریب محیط‌زیست جلوگیری کرد. در این مسیر، تلاش و همکاری انسان‌ها در اجرای این اصول اساسی، می‌تواند به نجات کره زمین و حفظ آن برای نسل‌های آینده کمک کند.
با توجه به اهمیت این موضوع، خبرنگار ایکنای خراسان‌رضوی گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام سیدرضا عمادی، پژوهشگر دینی، با محوریت «محیط‌زیست و بحران اقلیمی از منظر قرآن» انجام داده است که در ادامه می‌خوانیم؛
ایکنا- قرآن چه نگاهی به طبیعت و تخریب آن دارد؟
اینکه انتظار داشته باشیم قرآن کریم در تمام جزئیات مسائل ورود داشته باشد یا درباره هر موضوعی، از جمله محیط‌زیست و طبیعت، به‌صورت مستقل سخن گفته باشد، انتظاری نادرست و البته غیرضروری است. با این‌حال، قرآن کریم رهنمودهای کلی و بنیادینی ارائه کرده است که با مراجعه به سیره اهل‌بیت(ع) و بیانات آنان، می‌توان به بینشی الهی و انسانی برای زیستی ارزشمند و مسئولانه دست یافت.
در قرآن آیات فراوانی به طبیعت و ضرورت نگهداری از آن اشاره دارد، تا آنجا که همه آنچه در زمین آفریده شده را متعلق به انسان می‌داند: «هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الأْرْضِ جَمِیعاً»؛ یعنی اوست آن آفریننده‌ای که همه آنچه در زمین است برای شما آفرید. این آیه، بهره‌مندی از منابع و منافع زمین را حقی همگانی برای همه انسان‌ها در طول تاریخ معرفی می‌کند؛ حقی که باید به‌صورت اصولی، درست و با رعایت حقوق سایر انسان‌ها در همه زمان‌ها تحقق یابد.
در آیه‌ای دیگر نیز می‌فرماید: «وَ لَقَدْ مَکَّنّاکُمْ فِی الأْرْضِ وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایِشَ»؛ یعنی ما شما را در زمین استقرار بخشیدیم و وسایل معیشت‌تان را در آن فراهم ساختیم. این آیه نیز بیانگر توانایی و امتیازی است که خداوند به انسان در زمین بخشیده است؛ تا آنجا که وسایل زندگی او را در آن فراهم کرده است. بدیهی است که داشتن محیط‌زیستی سالم، از نخستین حقوق انسان برای زیستن بر زمین به‌شمار می‌آید. بر همین اساس، خداوند پهنه طبیعت را زیستگاه انسان قرار داده است.
همچنین در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: «وَ الأْرْضَ وَضَعَها لِلأْنامِ»؛ یعنی خداوند زمین را برای همگان قرار داد. بر پایه این آیه، زمین و محیط‌زیست آن حقی همگانی است و همه انسان‌ها حق دارند از آن بهره‌مند شوند. بنابراین، بهره‌برداری از این حق باید به‌گونه‌ای باشد که امکان استفاده و انتفاع از آن برای نسل حاضر و نسل‌های آینده محفوظ بماند.
ایکنا- آموزه‌های قرآنی چگونه می‌تواند مبنای سیاست‌های زیست‌محیطی شود؟
تمام آیاتی که به درختان و میوه‌هایشان، دریاها و ژرفای آن‌ها، کوه‌ها و دیگر پدیده‌های طبیعی اشاره دارد، فهرستی از نشانه‌هایی است که انسان را به تفکر و تأمل در آفرینش و بهره‌مندی از فرآورده‌های طبیعت فرا می‌خواند و در حقیقت، دعوتی الهی به برقراری ارتباطی آگاهانه و سازنده با طبیعت است.
استاد شهید مرتضی مطهری در تبیین معنای این‌گونه آیات می‌گوید: «در قرآن از مسخر کردن ماه، خورشید، شب، روز، دریا، نهرها، کوه‌ها، باد و هر آنچه در آسمان و زمین است یاد شده و بدیهی است که مقصود از این یادکرد، آن است که همه این پدیده‌ها به گونه‌ای آفریده شده‌اند که در خدمت انسان بوده و وسیله‌ای برای بهره‌برداری و رشد او به‌شمار می‌آیند.»
نکته جالب توجه آن است که بسیاری از سوره‌های قرآن کریم به‌نام یکی از عناصر طبیعی نام‌گذاری شده‌اند؛ مانند سوره‌های «رعد»، «نحل»، «نور»، «عنکبوت»، «نجم»، «بقره»، «شمس»، «حدید»، «لیل» و «قمر». این نام‌گذاری‌ها نشان‌دهنده اهمیت ویژه طبیعت در نگاه قرآن و تأکید آن بر ضرورت حفظ و پاسداشت محیط‌زیست است.
گاهی فعالیت‌های انسانی در مسیر دستیابی به توسعه و رفاه، ناخواسته موجب آسیب رساندن به طبیعت و به خطر افتادن حیات سایر موجودات زنده می‌شود؛ تا آنجا که امروزه با بحرانی جدی در عرصه محیط‌زیست روبه‌رو هستیم. برای رهایی از این بحران و بازگرداندن تعادل به نظام آفرینش، ضروری است به اصول اخلاقی و آموزه‌های دینی بازگردیم و بر پایه آن‌ها، رفتار و شیوه زندگی خود را اصلاح کنیم.
ایکنا- در قرآن چه آیاتی به خلقت طبیعت و اهمیت آن اشاره دارند؟
در سوره مائده خداوند می‌فرماید: «لَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا یحِبُّ الْمُعْتَدِینَ»؛ یعنی از حد و اندازه تجاوز نکنید، زیرا خداوند از متجاوزان خوشش نمی‌آید. براساس این آیه، کسانی‌که با محیط‌زیست رفتار ناشایست دارند، از رحمت الهی محروم خواهند شد.
همچنین قرآن به مسئله فساد در زمین اشاره می‌کند و می‌فرماید: «وَ یفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولَئِک هُمُ الْخَاسِرُونَ»؛ یعنی آنان‌که در زمین فساد می‌کنند، زیانکاران‌اند. هرکس در زمین فساد و آسیب ایجاد کند، نخست خود متضرر خواهد شد.
تفسیر این آیات را می‌توان با گفتار پیامبر اسلام(ص) تکمیل کرد، به‌ویژه در ارتباط با زمین و محیط‌زیست. «تَحَفَّظُوا مِنَ الأَرْضِ فَإِنَّها أُمُّکُمْ»؛ یعنی از زمین محافظت کنید، چراکه آن مادر شماست. و همچنین ایشان نیز فرمودند: «إِنْ قَامَتْ عَلَى أَحَدِكُمُ الْقِيَامَةُ وَ فِي يَدِهِ فَسِيلَةٌ فَلِيَغْرِسْهَا»؛ یعنی اگر قیامت برپا شود و در دست کسی نهالی باشد، باید آن را بکارد.
این آموزه‌ها بر ضرورت حفاظت از محیط‌زیست و بهره‌برداری مسئولانه از منابع طبیعی تأکید دارند و نشان می‌دهند که رعایت حقوق طبیعت، هم حق انسان و هم تکلیفی الهی است.
ایکنا- چگونه قرآن به رابطه انسان با طبیعت می‌پردازد؟
یکی از دلایل ارزشمندی حیات طبیعت در نگاه قرآن، بر پایه محبت و علاقه خالق نسبت به مخلوقات و همچنین عشق و علاقه مخلوقات به خالق است. خداوند نسبت به آنچه آفریده، علاقه‌مند است، زیرا هر مخلوق نشانه و نمادی از اوست و آینه‌ای است که صفات الهی را در سطحی پایین‌تر نمایان می‌کند. این عشق الهی به مخلوقات، برای آن‌ها ارزش و اهمیت ایجاد می‌کند.
موجودات نیز نسبت به کمال مطلق و خالق خود احساس عشق و علاقه دارند و این رابطه عاشق و معشوق میان مخلوقات و خالق، در آیات قرآن آشکار می‌شود. خداوند می‌فرماید: «اللَّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَکُمْ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهارَ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَیْنِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهار» این آیات نشان می‌دهد که خداوند طبیعت را در تسخیر انسان قرار داده، نه تحت سلطه او. این نکته تفاوت عمیق میان نگاه اسلام و نگرش غربی به طبیعت، که غالباً بر سلطه و بهره‌برداری کامل تأکید دارد، روشن می‌سازد.
در نگرش سلطه و تسلط، انسان مخیر است تا از طبیعت براساس میل و اراده خود استفاده کند، بی‌آنکه محدودیتی جز خواست خویش احساس کند. اما اگر رابطه انسان با طبیعت را از منظر تسخیر بنگریم، محدوده بهره‌برداری انسان محدودتر و مسئولانه‌تر خواهد بود. براساس این دیدگاه، طبیعت تحت حاکمیت جریان و قوانین طبیعی است و هر پدیده‌ای در جهان با هدف و غرضی مشخص وجود یافته است. بنابراین انسان حق دارد از طبیعت بهره‌مند شود، اما تنها تا جایی که به اصل هدف و جریان طبیعی آسیب نرساند و هماهنگ با نظام آفرینش عمل کند.
ایکنا- آیا در قرآن توصیه‌هایی درباره حفظ منابع طبیعی مانند آب، خاک و هوا وجود دارد؟ و به حقوق حیوانات و گیاهان اشاره‌ای شده است؟
در ذیل آیات ذکرشده و تفسیر مفاهیم آن، روایات متعددی درباره رعایت حقوق حیوانات و گیاهان وجود دارد. امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «در سوار شدن بر شتران عدالت را رعایت کن و آن‌قدر بر پشت حیوان سوار نشو که به مشقت بیافتد.» امام باقر(ع) نیز فرمودند: «هرگاه از سرزمین سرسبز می‌گذری، آهسته بگذران، و هرگاه از سرزمین خشک و بی‌گیاه می‌گذری، سریع بگذر.»
پیامبر گرامی اسلام(ص) نیز دستور دادند که موی پیشانی و یال اسبان را نچینید؛ زیرا یال در فصل سرما گردن آن‌ها را گرم می‌کند و دم‌شان برای دفع حشرات مفید است. ایشان همچنین با تأکید بر خودداری از آزار حیوانات، انسان‌ها را از حبس، سخن ناروا، زجر دادن یا سلاخی بلافاصله پس از ذبح منع می‌کردند و حتی از کشتن حیوان باردار نهی می‌نمودند. تمامی این دستورات نشان‌دهنده اهمیت مراقبت از حقوق حیوانات و رعایت انصاف و رحمت در برخورد با آن‌هاست.
همین‌طور درباره گیاهان، پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «هرکس بی‌جهت درختی از نوع سدری را قطع کند، خداوند سرش را در آتش خواهد برد.» امیرالمؤمنین علی(ع) نیز فرمودند: «یکی از عوامل افزایش عمر، پرهیز از بریدن درختان سرسبز است.» علاوه بر این، سفارش‌های فراوانی درباره درختکاری و مراقبت از طبیعت وجود دارد که همه بر حفظ محیط‌زیست و بهره‌برداری مسئولانه از منابع طبیعی تأکید دارند.
انتهای پیام
